19 فن سوم: بیانی اجمالی در باره تفسیر و تأویل 20 فن چهارم: در بیان اسامی قرآن و معانی آن 24 بیان کلمات حدیث 25 فن پنجم: بیان مختصری از علوم قرآن .. 26

فن ششم: اخباری در فضیلت قرآن .. 28

فن هفتم: آنچه برای خواننده قرآن مستحبّ است 31 سوره فاتحه الکتاب اسامی این سوره 33 فضیلت این سوره 34 استعاذه و شرح لغات و تفسیر آن 36- 35 معنای: «بِسْمِ اللَّهِ ...» و فضیلت آن 37 تفسیر: «بِسْمِ اللَّهِ ...» 39

تفسیر آیات این سوره مبارکه 41 تکرار چرا؟ 44 عبادت بدون کمک او ممکن نیست 45 تکلیف بدون قدرت نمی شود 45 قدرت همراه یا جلوتر از عبادت است 46 از خبر بخطاب 46 پایداری بر دین حق 47 پاداش و جزاء 48 صراط مستقیم چیست؟ 49 چند حدیث 51 نظم این سوره 52 سوره بقره فضیلت این سوره مبارکه 54 آیه (1- 2) و ترجمه آن 55 بحثی در باره حروف اوائل سوره ها 55 شرح لغات این آیه و تفسیر آن 57 تقوی چیست؟ 59 آیه (3- 5) و ترجمه آن ... 60

تفسیر این دو آیه 61 ایمان چیست؟ 62 بحثی در باره آیه «یُقِیمُونَ الصَّلاهَ» 63 بحثی در باره آیه «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» 64 بحثی در باره آیه «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» 65 ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، ص: 8

آیه (6- 7) و ترجمه آن 66 شرح لغات 66 شأن نزول و تفسیر 67 سؤال و پاسخ

67 آیه: «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ» و معنای ختم 68 دو سؤال و جواب 70 آیه (8- 10) و ترجمه آن 71 شرح لغات و شأن نزول آنها 71 تفسیر این آیات 72 آیه (11- 13) و ترجمه آن 74 تفسیر 75 آیه (14- 16) و ترجمه آن 76 تفسیر و معنای استهزاء خدا 77 معنای آیه: «یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ ...» 79

سؤال و جوابی در آیه: «فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ» 80 آیه (17- 18) و ترجمه آن 81 شرح لغات و تفسیر 81 بحث ادبی و سؤال و جواب 82 آیه (19- 20) و ترجمه آن 84 شرح لغات و تفسیر 84 وجوهی که در باره این مثل گفته شده 85 آیه (21- 22) و ترجمه آن 88 شرح لغات 88 تفسیر 89 آیه (23- 24) و ترجمه آن 91 شرح لغات و تفسیر 92 آیه (25) و ترجمه آن 97 شرح لغات 97 تفسیر 98 آیه (26) و ترجمه آن 100 شرح لغات 100 شأن نزول 101 یک بررسی اجمالی در باره گمراهی و هدایت 103 اقسام هدایت 106 آیه (27- 28) و ترجمه آن 108 شرح لغات 108 تفسیر 109 آیه (29) و ترجمه آن 112 شرح لغات و تفسیر 112 معنای آیه: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ» و وجوهی که در آن گفته شده 113 سؤال و پاسخ در باره لفظ «ثُمَّ اسْتَوی ..» 114

آیه (30- 32) و ترجمه آن 115 شرح لغات 115 تفسیر 116 مقصود از «ارض» در این آیه چیست؟ 117 مقصود از اسماء چیست؟ 118 نحوه تعلیم خداوند بآدم چگونه بود؟ 119 چگونه عرضه شد؟ 120 سؤال و جواب 120

آیه (23) و ترجمه آن 122 شرح لغات و تفسیر 122 تفسیر آیه «وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ ...» 122

دو سؤال و پاسخ 123 ملائکه چگونه درستی سخن آدم را فهمیدند 124 آیه (34) و ترجمه آن 125 شرح لغات 125 تفسیر، و ترتیب سجده ملائکه بر آدم 126 ابلیس فرشته بود یا جن؟ 127 ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، ص: 9

استثناء دلیل نمی شود 128 ناتمامی استدلال 129 کفر مربوط بقلب است یا افعال؟ 129 امر سجده چگونه بوده و آیا ترک سجده کفر است؟ 130 جبر باطل است 130 آیه (35) و ترجمه آن 131 شرح لغات و تفسیر 131 این بهشت کدام است 132 گناه بوده یا ترک اولی 133 این درخت چه بود؟ 134 پاداش بدون عمل 134 آیه (36) و ترجمه آن 135 شرح لغات 135 تفسیر 136 آیه (37) و ترجمه آن 139 شرح لغات 139 تفسیر آیه و اینکه کلمات چه بود؟ 140 توبه و شرائط آن 141 آیه (38) و ترجمه آن 142 شرح لغات و تفسیر 142 آیه (39) و ترجمه آن 143 شرح لغات و تفسیر 143 آیه (40- 41) و ترجمه آن 144 شرح لغات 144 تفسیر 145 منظور از نعمتها در این آیه چیست؟ 146 معنای «أَوْفُوا بِعَهْدِی ...» 147

بدعت گذاری 150 رشوه در دین 151 آیه (42- 44) و ترجمه آن 151 شرح لغات و تفسیر 152 منظور از حق و باطل چیست! 152 منظور از «وَ أَنْتُمْ

تَعْلَمُونَ» و سؤال و جواب 153 سؤال و جواب 156 آیه (45- 46) و ترجمه و شرح لغات آن 156 شأن نزول و تفسیر 157 مراد از صبر و نماز 157 سؤال و جوابی راجع بکلمه رجوع 161 آیه (47- 48) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر 162 سؤال و جوابی در باره تکرار خطاب به بنی اسرائیل 163 آیه (49- 50) و ترجمه آن 165 شرح لغات این دو آیه 166 تفسیر 167 بیان داستان فرزند کشی بنی اسرائیل 168 دنباله این داستان و برخورد موسی و فرعون 169 سؤال و جوابی در باره معجزات موسی علیه السلام 171 آیه (51- 52) و ترجمه و شرح لغات آن 172 داستان رفتن موسی بطور و گوساله سامری 173 آیه (53- 54) و ترجمه و شرح لغات آن 175 تفسیر 176 منظور از فرقان چیست؟ 176 چه کسی مأمور قتل گوساله پرستان شد؟ 177

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، ص: 10

تسلیم در برابر گناه 179 آیه (55- 56) و ترجمه و شرح لغات آن 180 تفسیر 181 خدا دینی نیست 182 کشف و شناسایی قهری 183 بحثی در باره رجعت 183 آیه (57) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 183 من و سلوی چیست؟ 185 داستان چه بود! 185 آیه (58- 59) 186 شرح لغات و تفسیر 187 آیه (60) و ترجمه و شرح لغات آن 189 تفسیر 190 آیه (61) و ترجمه و شرح لغات آن

192 تفسیر 193 سؤال و جواب 193 آیا در خواست بنی اسرائیل گناه بود؟ 194 آیه (62) و ترجمه و شرح لغات آن 197 تفسیر آیه فوق 198 ایمان فقط امر قلبی است 200 آیه (63- 64) و شرح لغات و تفسیر آن 201 آیه (65) و ترجمه و شرح لغات آن 203 تفسیر آیه فوق 204 آیه (66) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 205 آیه (67- 71) و ترجمه آن 207 شرح لغات آیات فوق 208 شرح داستان بقره 209 تفسیر آیات فوق 210 چرا مأمور بکشتن گاو بالخصوص شدند؟ 211 کفش زرد و خواص آن 213 بحث اصولی در باره تعدد امر در مورد کشتن گاو 214 آیه (72- 73) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 216 خطاب در آیه متوجه کیست؟ 217 علت دستور کشتن گاو 218 هدف قرآن از این آیات 219 آیه (74) و ترجمه آن 219 شرح لغات و تفسیر آن 220 بحثی در آیه: «وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ ..» 221

معنای فرود آمدن سنگ از ترس خدا چیست؟ 221 آیه (75) و ترجمه آن 223 شرح لغات و تفسیر آیه فوق 224 هدف این آیه و آنچه از آن استفاده میشود 225 آیه (76) و ترجمه آن 225 شرح لغات و تفسیر و اصل داستان 226 آیه (77) و تفسیر و ترجمه آن 228 آیه (78) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 229 آنچه از آیه استفاده میشود 230 آیه (79) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 231 آیه (80) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن

234 آیه (81- 82) و ترجمه و تفسیر آن 235 منظور از «سیئه» چیست؟ 235 ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، ص: 11

منظور از خطیئه چیست؟ 236 آیه (83) و ترجمه و شرح لغات آن 237 تفسیر این آیه 238 خطاب متوجه کیست؟ 241 آیه (84) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 242 آیه (85) و ترجمه آن 244 شرح لغات و تفسیر آیه فوق 245 منظور آیه چیست؟ 246 پرسش و پاسخ 248 آیه (86) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 248 آیه (87) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 249 چرا جبرئیل روح القدس نامیده شد؟ 250 پرسش و پاسخ 251 آیه (88) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 252 جواب از مجبره 254 آیه (89) و ترجمه و شرح لغات و بیان اصل داستان 255 تفسیر آیه فوق 7 ذ 2 آیه (90) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 258 پرسش و پاسخ 259 آیه (91) و ترجمه و تفسیر آن 261 دو سؤال و جواب مربوط باین آیه 262 آیه (92) و ترجمه و تفسیر آن 263 آیه (93) و شرح لغات و تفسیر آن 264 مرجع ضمیر در «قالوا» کیست؟ 265 آیه (94) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 267 پرسش و پاسخی در آیه فوق 268 آیه (95) و ترجمه آن 268 تفسیر آیه فوق 269 پرسش و پاسخ مربوط بآیه فوق

270 آیه (96) و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 271 آنچه از آیه استفاده میشود 273 آیه (97- 98) و ترجمه و بیان داستان 273 تفسیر این دو آیه 274 پرسش و پاسخی مربوط بآیات فوق 275 آیه (99) و ترجمه و تفسیر آن 277 آیه (100) و ترجمه و تفسیر آن 278 آیه (101) و ترجمه و تفسیر آن 279 آیه (102) و شرح لغات و تفسیر آن 282 منظور از شیاطین در آیه کیست؟ 284 بحثی در جمله «وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا» 285 بحثی در جمله ... «وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ ...» 286

اختلاف در هاروت و ماروت 288 بحثی در جمله «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ ...» 290

آنچه از آیه استفاده میشود 294 حقیقت سحر چیست؟ 294 آیه (103) و ترجمه و تفسیر آن 295 آیه (104) و ترجمه و تفسیر آن 296 معنای «وَ قُولُوا انْظُرْنا» 297 آیه (105) و ترجمه و تفسیر آن 298 آیه (106) و ترجمه و تفسیر آن 299 حقیقت نسخ چیست؟ 300

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، ص: 12

معنای نسیان در این آیه چیست؟ 300 پرسش و پاسخی مربوط باین آیه 302 معنای قرائت «او ننسأها» چیست؟ 303 آنچه از آیه استفاده میشود؟ 305 ارتباط این آیه با آیات گذشته 305 آیه (107) و ترجمه و تفسیر آن 306 آیه (108) و ترجمه و شرح لغات آن 307 بیان داستان 308 تفسیر و ارتباط این آیه با آیه قبل 309 آیه (109) و ترجمه و تفسیر آن 310 آیه (110) و ترجمه و تفسیر آن 313 آیه (111) و

ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 314 آیه (112) و شرح لغات و تفسیر آن 316 آیه (113) و ترجمه و بیان داستان 317 تفسیر آیه فوق 318

از قرآن مجید روشن کند و همین تعریف را تفتازانی دارد و میگوید علمی است که بحث میکند از احوال الفاظ قرآن از نظر دلالت بر آنچه مراد و منظور از آن است.

ابو حیان برای تفسیر تعریفی جامع تر و وسیعتر آورده و علم تجوید را در آن داخل کرده است او میگوید علمی است که از چگونگی قرائت و خواندن الفاظ قرآن و پی بردن به سؤالات و احکام و حالات کلمات بتنهایی و یا در جمله و معانی آن کلمات در دو حالت بحث میکند.

زرکشی در تعریف تفسیر به بیان آنچه تفسیر بدان نیازمند است پرداخته و میگوید تفسیر علمی است که بوسیله آن، کتاب نازل بر قلب محمّد (قرآن) دانسته میشود و با شناسایی اسباب نزول آیات و ناسخ و منسوخ و در دست داشتن قواعد صرف و نحو و قرائت میتوان معانی و احکام و حکم آن را فهمید.

علامه تفتازانی هیچکدام از این تعریفها را نپسندیده و میگوید اینها باصطلاح جامع و مانع نیستند و خود در تعریف تفسیر میگوید: تفسیر شناختن کلام خدا است از نظر قرآن بودن و دلالت آن بر آنچه بطور یقین و یا بصورت گمان مراد و مقصود خدا است.

ولی با توجه به اینکه علم تفسیر در ضمن بیان آیات به بیان مسائلی از علوم مختلف می پردازد نمی توان برای آن تعریفی کامل و جامع آورد.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 3

بدیهی است که خداوند جهان و انسان را بی فائده و بدون در نظر گرفتن هدفی نیافرید او انسان را آفرید تا بفرمانش گردن نهد و از گناهان دوری کند و بمقرراتی که خدا برای سعادت و تمام شدن حجت بر او از راه وحی برایش معین کرده عمل کند.

خدا در انسان نیروی عقل قرار داد تا چراغ روشن فرا راهش باشد و باو دست و پا داد تا آنچه فهمیده انجام دهد و بالاترین و پر ارزش ترین ثمرات و نتیجه های عقل و اعضاء سالمی که خدا داده آنست که انسان از راه علم و عمل بسعادت همیشگی و رستگاری واقعی در زندگی مادی و معنوی و معاش و معاد برسد.

خداوند راه سعادت را برای بندگان خود بیان کرده و اعمالی را که از او دوست دارد و فائده اش بخود او باز میگردد بوسیله شرایع الهیه بر زبان فرستادگان بزرگ معین نمود.

بر این فرستادگان که پایه گذاران قانون و شریعت بودند خداوند کتابی که جامع آن قوانین و بزبان خود مردم باشد نازل نمود تا آنان را از تاریکیهای جهل و نادانی بروشنایی ایمان و یقین در آورد و مردم کلام خدا را بشنوند و احکامش را بفهمند و آنچه در این کتاب مجمل و نیازمند به توضیح باشد همین فرستاده آن را برای مردم واضح میکند، انبیاء نیز جانشینان خود را علم کتاب آموختند تا مرجعی برای بیان معانی کتاب و تفسیر مبهمات آن باشند و در تاریکیهای بدعت و جهل انوار درخشنده آنان فرا راه عقول قرار گیرد و

در برابر بدعت گذرانی که همه چیز را با دلخواه تفسیر و توجیه می کنند سدّ محکمی باشند و آیات قرآن را آن چنان که خدا میخواهد معنی کنند نه مانند دسته هایی که در اسلام پدید می آمدند و مطابق میل و هوس خود آنچه خواستند در آیات گفتند، مثلًا آیه کریمه: «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا مالا طاقَهَ لَنا بِهِ» را به عشق و حبّ بر گردانده اند.

یا اینکه آیه «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ» را به این صورت نوشته من ذل ذی (کسی که خوار کند این را یعنی نفس را) یشف

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 4

(شفا می یابد) ع (بفهم و درک کن) بدیهی است اینگونه تأویلات چقدر بی ارزش است و از همین جهت رسول اکرم شدیداً نهی میکرد که مردم قرآن را با رأی و فکر خود تفسیر نکنند و هر که آن را با میل خود تأویل کند جایگاهش عذاب و آتش است و در عصر نبوّت صحابه از رسول اکرم آنچه مربوط به تفسیر و بیان قرآن و شناسایی معنی و حقیقت آیات بود فرا می گرفتند.

و سنّت و احادیث نبوی در این زمینه فراوان شد و باستناد آن احادیث علم تفسیر قرآن که مورد عنایت شدید مسلمین قرار گرفت پدید آمد و چون هدف و نتیجه اش فهمیدن مقصود آیات و کلمات خدا است اشرف از همه علوم و پر ارزش ترین آنها است

و اسلوب و روش عربی نازل شد و در میان لغات عرب که اختلاف زیاد با هم دارند مثلًا لغت فلان قبیله با لغت قریش و لغت مردم یمن با لغت مردم حجاز متفاوت است.

قرآن بلغت قریش- قبیله رسول اکرم- که فصیح ترین لغت عرب بود نازل شد ولی پاره ای الفاظ از لغات غیر قریش نیز در آن دیده میشود.

محقق بزرگ صاحب تفسیر مجمع البیان معنای این حدیث را از رسول اکرم که فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است» و برخی روایات اضافه میکند:

«پس در آن جدال نکنید که جدال کفر است» بر همین معنی حمل میکند که منظور از هفت حرف همان لغات عرب است، بعضی دیگر گفته اند منظور لغتهای قریش و نزدیکان و وابستگان آنان است.

برخی دیگر معتقدند که مقصود رسول اکرم از هفت حرف اختلاف لحن و لهجه قبیله های عرب است و هر قبیله و قومی میتواند مطابق لحن و لهجه خود قرآن را بخواند ولی بیشتر باختلاف قرائت ها معنی کرده اند.

بهر حال برای این حدیث هر معنایی کنیم این مطلب مسلم است که قرآن با اسلوب و نظم و روش اعجاز آمیز و در عالیترین سطح از فصاحت و بلاغت بلغت عرب ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 5

نازل شد و اگر اجمال و ابهامی در پاره از آیات دیده میشود خود نیز نشانه نوعی فصاحت است زیرا گوینده و نویسنده فصیح ماهر از یک نواخت بودن سخن و جمله که طبعاً ملال آور و خسته کننده

است پرهیز دارد و در میان مطالب گاه با شرح و تفصیل وارد میشود و گاهی بطور مختصر و کوتاه میگوید و میگذرد. گاهی نتیجه های طبیعی مطالب قبل را چون قرینه و قیدی برای جمله های بعد می گیرد و گاهی بر قرینه های حالی آشکار و احیاناً پنهان تکیه می کند و گاهی مقدماتی را بیان میکند و نتیجه گیری از آنها را بعهده استعدادها و افکارها قرار میدهد که همه اینها از فنون فصاحت است و طبعاً نوعی ابهام برای کسانی که آشنای باین نوع دقایق بیانی نباشند پیش میآورد و ممکن است لوازم جمله ها برای کسانی که آشنای باین نوع قواعد بیان و بلاغت نیستند پوشیده و پنهان بماند و درک این مطالب که از لوازم سخن است نسبت به توانایی فکری اشخاص مختلف میباشد.

این روش قبل از قرآن بین فصحاء عرب معمول بوده و سخن را طوری بیان میکردند که وجوه و احتمالاتی در آن میآمد.

ابن قتیبه در کتاب «مشکلات قرآن» میگوید گوینده و خطیبی از عرب وقتی میخواست در صحنه های مختلف جنگ و صلح و نکاح جمله ای بگوید و خطبه ای بخواند گفتارش را از آغاز تا انجام بیک شکل و سبک نمیآورد گاه مختصر و گاه طولانی بعضی کلمات را مبهم میگفت تا فکر شنونده را بیشتر جلب کند و بعضی مطالب را آن چنان واضح و روشن میکرد که همه درک میکردند گاهی با کنایه و گاه با صراحت تا هر کس بمقدار استعدادش درک کند اگر چنین نمیکرد و یک نواخت میگفت سخن او از ارزش فصاحت میافتاد.

نویسندگانی نیز می بینیم که به پیروی از همین روش میخواهند با الفاظی کوتاه معانی طولانی و

مفصّلی را بیان کنند و در نتیجه کتابشان مجمل و نیازمند بشرح و تفصیل از طرف خود آنان و یا دیگری میشود و احیاناً کلامشان تا آن درجه اجمال پیدا میکند که در بیان منظور آن بین خود شارحان اختلاف پدید میآید و چاره ای جز شرح و توضیح خود نویسنده نیست.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 6

و گاهی اجمال آن چنان زیاد است که شرح آن با مطلب مورد نظر وفق نمیدهد و معنا را واضح نمیسازد.

دانشمندانی را می بینیم که با عنایت و علاقه خاصّی مجالس و انجمنهایی تشکیل میدادند برای شرح و توضیح کلام خطبا و شعرا تا راز و رمز آن کلمات را روشن سازد و در تمام آن موارد هیچکس صاحب آن سخن مجمل را سرزنش نمیکرد تا وقتی از حدود موازین ادبی خارج نشده بود با توجه باین اصل ادبی روشن میشود در محیط فصاحت و بلاغت عربستان که تفنن و تنوع سخن و اجمال و تفصیل گویی آن از ارکان محسنات کلام بحساب میآمد اگر قرآن با سبکی روان و ساده و یک نواخت و در خور فهم عالم و عامی نازل میشد در این بازار ارزش و قیمتی نمی یافت و با ردّ افکار مواجه میگشت و گردنها در برابر آن خاضع نمی گشت و قهراً اثر هدایتی که از آن منظور بود حاصل نمیشد.

در اسلوب حیرت انگیز و اعجاز آمیز قرآن استعارات و کنایات و مجارات با سبکی دلنشین و جذاب بکار رفته

که هر کس بمقدار استعداد و توانایی فکر بیش از آنها مطلبی می فهمد و روی این اصل گاهی دیده میشود اختلاف در فهم آیات پیش میآید یکی معنایی را می فهمد و بر درستی فهمش دلیل میآورد که دیگری درست در جهت عکس آن مطلب را درک کرده و او نیز بر صحت فکر خود دلیل ذکر میکند.

اینجا است که چاره ای جز مراجعه بخاندان وحی و رسالت و اهل ذکر و راسخان در علم نیست. در قرآن آیات محکم (روشن و واضح) و متشابه (پیچیده و مجمل) و ناسخ و منسوخ و مجمل و مبیّن و عام و خاص و احکام و واجبات و مستحبّات و مواعظ و امثال و حِکَم و مانند آن دیده میشود آیات مربوط بمواعظ و قصص معنایش واضح است و چندان نیازی به توضیح ندارد و قبل از آنکه اسلام توسعه یابد و لغت های ملّتهای دیگر وارد در لغت عرب شود اعراب اصیل روی همان ملکه فطری و طبیعی در فهم این دسته از آیات نیازمند به چیزی نبودند و خود می فهمیدند.

فهم آیات مربوط به فرائض و ناسخ و منسوخ و مانند آن جز با رجوع به رسول ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 7

اکرم و اوصیائش امکان نداشت حتّی در زمان وحی و لذا سنّت نبوی، شارح و متمّم کتاب و بیان کننده واجب و مستحبّ قرآن می باشد و در عصر رسول اکرم آن احادیث جمع آوری و منظّم شد.

ولی بعد از رسول اکرم دسته از یهود چون

عبد اللَّه بن سلام و کعب الاحبار- و وهب بن منبه و امثال آنان و نیز مشرکانی از عرب که علوم خود را از یهود می گرفتند اسلام آوردند اینان آیات مربوط به داستانها و مواعظ را که گفتیم نیاز به مراجعه به احادیث نبوی نداشت و با معلومات قبلی خود توجیه و تفسیر میکردند و قصّه های مجمل قرآن را با آنچه از توراه میدانستند می آمیختند و تفصیل میدادند و بیشتر مردم هم به آنان احترام میکردند و مطالبشان را می پذیرفتند روی این جهت روایات اسرائیلی در کتب تفاسیر راه یافت و با احادیث نبوی و ائمه اطهار آمیخته شد و خود مشکلی بوجود آورد.

و بیشتر توجّه دانشمندان و محقّقان هم به آیات احکام و واجبات بود و به قسمتهای دیگر نوعاً اعتنا نداشتند و اگر افراد نادری هم به این صدد می افتادند که این حقائق را روشن کنند آن اندازه توانایی و نیرو نداشتند که در مبارزه با این نوع افکار اسرائیلی که در ذهن بیشتر مردم جا گرفته بود پیروز گردند.

از آنچه گفته شد این نتیجه بدست آمد که ما در فهم آیات قرآن و پی بردن به مبانی و حقایق آن به تفسیر نیازمندیم.

بیان 7- بدیع 8- قرائت 9- اصول دین 10- اصول فقه 11- اسباب نزول و

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 8

قصص 12- ناسخ و منسوخ 13- فقه 14- احادیثی که مجملات قرآن را واضح میکند 15- علوم الهامی که در نتیجه عمل بآنچه آموخته شده برای شخص حاصل میشود.

در بین کسانی که جامع همه این شرایط بوده و اهلیّت برای تفسیر داشته اند اشخاصی دیده میشوند که بیشتر به یک جهت مثل بیان یا نحو و صرف و مانند آن توجه نموده اند.

مثلًا تفسیر کشاف زمخشری را می بینم با قدرت کامل نویسنده اش چطور بیشتر به قسمتهای بیانی پرداخته است تا آنجا که کشاف به یک کتاب بیانی نزدیکتر است تا بیک کتاب تفسیر.

برخی بیشتر به نحو و اعراب پرداخته اند بعضی احکام فقهی بیشتر مورد توجّهشان بوده و همین طور دسته ای به قصص و جمعی به علوم فلسفی عنایت داشته اند بطوری که این نوع تفسیرها که هر کدام یک جهت را هدف خود قرار داده اند بقدری از هم فاصله دارند که گویی هر کدام در موضوعی نوشته شده است غیر از موضوع دیگری و از مجموع آنها دائره المعارفی بدست می آید.

صاحب کتاب: «کشف الظنّون» در این باب میگوید: بعضی از مفسّران کتابشان را از آنچه مربوط به فنّ خود آنهاست پر کرده اند مثل اینکه قرآن که بیان کننده و بنیان هر چیزی است فقط برای بیان آن فنون آمده است یکی بقواعد نحوی دیگری بمسائل تاریخی سومی به احکام فقهی و در

این میان صاحبان علوم عقلی و مخصوصاً امام فخر رازی تفسیرشان را از اقوال فلاسفه و حکما و استدلال های آنان در مسائل مختلف فلسفی پر کرده اند و همانطور که ابو حیّان در باره تفسیر فخر رازی میگوید او مطالبی طولانی و مفصّل را در کتابش جمع کرد که در تفسیر ابداً نیازی به آنها نیست و بعضی از علماء در باره تفسیر فخر رازی میگویند:

«در این کتاب همه چیز جز تفسیر هست» روش مفسّرین قدیم و صدر اسلام این بود که اقوال را نقل میکردند و سپس

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 9

به ذکر احادیث و بیان معانی آیات می پرداختند. ولی لغات و الفاظ را بیان نمیکردند و آنها را به فهم طبیعی عرب اصیل این دوره که گفتیم هنوز با اهل زبانهای دیگر نیامیخته بودند واگذار میکردند در این زمان هنوز زبان عربی بصورت علم و فن در نیامده و قواعد و قوانین برای آن نوشته نشده بود و استعمالات بیشتر روی ذوق و سلیقه بود.

بتدریج کتب تفسیری زیاد شد و با داخل شدن لغت های ملل دیگر دوران زبان خالص و فصیح عربی پایان یافت و کم کم بحث قسمت های ادبی قرآن از ارکان تفسیر شمرده شد.

در قرن ششم هجری زمخشری کتاب کشاف را تألیف کرد و در آن فنون- بلاغت و نکته های بدیعی قرآن را بطور کامل و مبسوط نوشت و حقاً در باب خود پر ارزش و سودمند است.

پس از زمخشری علّامه بزرگ طبرسی

در قرن پنجم کتاب مجمع البیان را در نهایت درجه درستی و محکمی با روشی کامل و عالی نوشت و بترتیب لغت و اعراب و نظم آیات و سبب نزول و معانی هر یک از آیات را بیان کرد در تفصیل معانی نه بسمت افراط گرائیده تا دچار زیاده گویی شود و نه در جهت تفریط افتاده تا در بیان مطلب و مراد کوتاه آمده باشد.

مجمع البیان یکی از بهترین کتابهای تفسیر است که با اسلوب و ترتیب جالب نوشته شده است و در هر باب اقوال را بدون آنکه مورد ردّ و اعتراض قرار دهد نقل میکند و اختیار و ترجیح یک قول را بعهده فکر و ذهن خواننده قرار میدهد تا در او اگر ملکه تشخیص و اختیار نیست پدید آید.

خدا و مسائلی مانند آنست و یا آیاتی که در مورد مواعظ و حکمتها آمده است که چون این آیات معنای روشن و ظاهری دارند تفسیر آنها نیاز به سنّت و حدیث ندارد و اما در آیات متشابه هیچ چاره ای جز مراجعه بأهل بیت وحی نیست.

مطلبی بیان کرده اند ولی آنچه از آنان نقل شده کم است.

مفسّر از تابعین «1» کسانی که از تابعین در تفسیر قرآن وارد بودند و شهرت فراوانی در این زمینه کسب کردند در درجه اوّل:

علیّ بن ابی طلحه شاگرد ابن عباس، قیس بن مسلم کوفی، مجاهد بن جبر مکی، قتاده بن دعامه و اسماعیل بن عبد الرحمن کوفی و عکرمه و پس از آنها طاوس بن کیسان یمانی. که ابن تیمیه او را داناترین مردم در تفسیر میداند و عطاء بن ابی ریاح مکّی و جابر بن یزید جعفی و محمّد بن سائب کلبی که علامه زمانش بود و حسن

__________________________________________________

(1) مسلمانانی که عهد رسول اکرم را درک نکرده اند بآنان تابعین میگویند.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 12

بصری که در شهرت نیاز به بیان ندارد و مالک بن انس و عامر شعبی و عطاء بن ابی سلمه و سلیمان بن مهران و ابو العالیه رفیع بن مهران و ضحاک بن مزاحم و عطیه بن سعید و بسیاری افراد دیگر که نام بردن از همه آنها مقدور نیست.

عامر.

و فائده شناختن آیات اینست که خواننده قرآن وقتی با انگشتان خود آنها را

__________________________________________________

(1) آیه 84 از سوره

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 16

شمرد ثواب بیشتری خواهد داشت و دست و قلب و زبانش با هم اشتغال بقرآن پیدا کرده اند و بی شک روز قیامت گواهی خواهند داد

حمل کرده اند.

اختلاف کلمات چون: «تَعال و هُلمّ وَ أقبلْ» که همه یک معنا دارند (بیا) و در صدر اسلام میتوانستند هر کدام را خواستند بخوانند ولی پس از آن، اجماع کردند که فقط یک کلمه خوانده شود و اجماع آنان حجت شد که غیر آن صورت مورد اجماع ممنوع گردد

مانند- «وَ ما عَملَتْ ایْدِیَهُمْ» یا «وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ» شیخ طوسی میگوید: این وجه زیباتر و بهتر است زیرا از ائمه علیه السلام وارد شده است که در مورد اختلاف قراء کدام را میتوان خواند.

دوم- دسته ای دیگر از دانشمندان، هفت حرف را بر معانی و احکامی که قرآن بنظم در آورده حمل نموده اند نه الفاظ و بعقیده برخی از آنان آن معانی عبارتند از وعده، وعید، امر، نهی، جدل، قصص و مثل، ابن مسعود از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و اله نقل میکند که آن حضرت فرموده: قرآن بر هفت حرف نازل شد: زجر (نهی) امر، حلال، حرام، محکم، متشابه و امثال، ابو قلابه نیز از آن حضرت نقل میکند که فرموده: قرآن بر هفت حرف نازل شد: امر، زجر، ترغیب، ترهیب، جدل، قصص و مثل.

بعضی دیگر معانی را: ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه، مجمل، مفصل، و تأویل آنچه جز خدا کسی نمیداند گرفته اند

فرمود: «لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ «1» (کسانی که آن را استنباط میکنند از ایشان آن را میدانند).

و مردمی را که در آن نمیأندیشند سرزنش کرده است و فرموده: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها» «2» (آیا در قرآن فکر نمیکنند یا بر دلهاشان قفلها است).

و نیز قرآن میگوید که این کتاب بزبان عربی نازل شده: «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» «3» (ما این قرآن را بزبان عربی قرار دادیم تا شما بفهمید).

رسول اکرم میفرماید: وقتی حدیثی از من برای شما نقل شد آن را بر قرآن

__________________________________________________

(1) آیه 83 از سوره نساء

(2) آیه 24 از سوره محمد

(3) آیه 3 از سوره زخرف

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 22

عرضه کنید اگر با آن موافق بوده بپذیرید و اگر مخالف بوده آن را بدیوار بزنید.

از این آیات و روایات فهمیده میشود که قرآن سند و حجت است و روایات را باید بر آن عرضه داشت ناگفته روشن است که چگونه میتوان چیزی را که نمیتوان فهمید سند و شاهد قرار داد.

بنا بر این باید ظاهر حدیث نبوی را کنار گذارد و اگر سندش صحیح باشد او را چنین معنی کرد: کسی که قرآن را برأی و اندیشه خود حمل و معنی کند و شواهد الفاظ خود قرآن را کنار بگذارد و عمل نکند. اگر رأیش هم باشد باز خطا کرده است.

از رسول اکرم نقل شده است که فرموده: قرآن روان و دارای وجوه است پس آن را به بهترین وجه حمل کنید «1».

از عبد اللَّه بن عباس نقل شده است که تفسیر را بر چهار قسم تقسیم نموده است:

1- تفسیری که همه باید

بدانند اگر کسی ندانست عذری ندارد مانند احکام و قوانین قرآن و خلاصه ای از دلیل های توحید.

2- تفسیری که عرب از راه زبان خود میفهمد مانند حقیقت لغات و موضوع کلام عرب.

3- تفسیری که تنها علماء میدانند مانند تأویل متشابهات و فروع احکام 4- تفسیری که جز خدا کسی نمی داند مانند علم بقیامت و هر آنچه مربوط بغیب است، و باید دانست که شناختن «اعراب» (حرکات کلمات) در درجه اول علوم قرآن و أجل آنها است زیرا هر بیان و استدلالی بدان نیازمند است و این اعراب است که ابهام و پیچیدگی را از الفاظ گرفته و از درون آنها جواهر گرانبهای معانی را بیرون میآورد چه اغراض در زیر پرده الفاظ نهاده بوده و اعراب انگیزنده و جوینده و اشاره کننده بدانها میباشد و تنها اعراب است که مقیاس و وسیله برای دانستن زیادی و کمی جمله ها نسبت بمعنای منظور و شناسایی درستی و نادرستی آنها می باشد.

از رسول اکرم نقل شده که فرمود: قرآن را اعراب بگذارید و بدین وسیله «2»

__________________________________________________

(1) القرآن ذلول ذو وجوه فاحملوه علی احسن الوجوه

(2) قال اعربوا القرآن و التمسوا غرائبه.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 23

غرائب و معانی اش را بدست آورید.

آن دسته از آیات قرآن را که الفاظش مجمل نیست و نیاز به بیان ندارد و معنا و مقصود از آنها همانست که از ظاهرشان فهمیده میشود میتوانند همه کسانی که اطلاعی از عربی و اعراب دارند آنها را بفهمند مانند آیات: «وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ» «1» (تنی را که خدا محترم داشته جز بحق مکشید) «وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ» «2» (خدای شما

خدایی است یکتا) و «لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» «3» (پروردگار تو بکسی ستم نمیکند) و مانند آنها.

اما آیاتی که مجملند و ظاهرشان معنای مقصود را بطور مشروح نشان نمیدهد مانند آیات: «أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ» «4» وَ «آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ» «5» (حق آن را (زکاه) روز چیدنش بدهید) که دانستن مشروح نماز و زکاه احتیاج به بیان پیامبر دارد تا او از راه وحی خصوصیات و عدد رکعات نماز و مقدار نصاب زکاه و امثال فراوان آن را بفهمد و بمردم بفهماند و بیان کند.

بیان این دسته آیات بدون نقل و حدیث جایز نیست و شاید میتوان حدیث نبوی را ناظر به این نوع آیات دانست اما آیاتی که احتمال دو یا چند معنی را دارند و بدلیل فهمیده ایم که نمیتوان همه آنها را مراد دانست و جز یکی مراد و منظور نیست این آیات متشابهند چون مقصود از آنها با آنچه مقصود نیست بهم مشتبه هستند در این موارد تنها دلیل نقل و حدیث است که میتواند یک معنا را معین کند و بدون آن نمیتوان جرئت کرد و گفت یکی از آن معانی بخصوص مقصود می باشد و سخن مفسران در تعیین یک معنی نیز کافی نیست جز اینکه اجماع بر آن معنی داشته باشند که در آن صورت، پیروی از آنان واجب است.

__________________________________________________

(1) آیه 33 از سوره اسراء [.....]

(2) آیه 163 از سوره بقره

(3) آیه 49 از سوره کهف

(4) آیه 83 از سوره بقره

(5) آیه 141 از سوره انعام

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 24

یعنی خواندم میباشد و قتاده آن را مصدر «قرأت الشی ء» یعنی بعضی از آن چیز را به بعض دیگر جمع و ضمیمه کرده ام میداند.

و همانطور که «نوشته شده» را «کتاب» و حساب شده را «حساب» میگویند در آنجا نیز خوانده شده را بنام خواندن (قرآن) نامیدند.

عرب علم و یقین داریم همچنین به دست نخوردن قرآن یقین و علم داریم با اینکه در این امور توجه و عنایت شدید به حفظ و نقل آنها باندازه قرآن ابداً نبوده است چه قرآن معجزه پیامبر و مأخذ و سند احکام دینی اسلام است.

دانشمندان اسلام در حفظ و حمایت قرآن منتهای کوشش را داشتند بطوری که تمام موارد اختلاف مربوط به اعراب یا قرائت و حروف همه را بطور دقیق میدانستند و با این عنایت و علاقه چطور تصور دارد که چیزی از آن کم شود و تغییر یابد.

سید مرتضی اضافه میکند: بهمان درجه که ما به اصل قرآن یقین داریم صحت اجزاء و آیات آن نیز برای ما یقینی است مثلًا کتابی را که سیبویه یا مزنی نوشته است برای اهل ادب همه و یا قسمتی از آن تفاوت نمیکند یعنی همانطور که بأصل آن اجمالًا یقین دارند که از سیبویه و یا مزنی است همچنین هر قسمت و بابی از آن را میدانند که از آنها است و اگر کسی بابی را از نحو در آب کتابها بیفزاید که در اصل نبوده همه میدانند که آن قسمت بعداً اضافه و ملحق شده و جزء اصل کتاب نبوده است وقتی یک کتاب عادی چنین وضعی را داشته باشد بدیهی است که عنایت بقرآن بمراتب بالاتر از عنایت و علاقه بضبط کتاب سیبویه و دیوان های شعراء بوده است.

سید مرتضی میگوید: قرآن در عهد رسول اللَّه بهمین ترتیب که الآن در دست

__________________________________________________

(1) حشویه- جمعی از معتزله اند که فقط بظواهر قرآن چسبیده و خدا را جسم دانستند و آنان چون مردم پستی بودند و حشو

باین معنا است لذا «حشویه» نامیده شدند (دائره المعارف فرید و جدی)

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 28

ما است جمع شد و چنین استدلال میکند که صحابه و یاران پیامبر قرآن را فرا گرفته و حفظ می نمودند و گاهی دسته ای معین میشدند که همه آن را حفظ کنند و بر پیامبر میخواندند.

گروهی چون عبد اللَّه بن مسعود و ابی بن کعب و دیگران چند مرتبه همه قرآن را بر پیامبر خواندند و ختم کردند همه اینها با کمترین تأمل و تفکر ثابت میکند که قرآن در زمان رسول اللَّه جمع شده و کامل بوده نه پراکنده.

در خاتمه سخن سید میگوید افراد کمی از امامیه و گروه حشویه که این مطلب را گفته اند قابل اعتنا نیستند و اینان باخباری ضعیف اعتماد کردند و آنها را صحیح پنداشته اند و معلوم است که با چنین احادیث ضعیف نمیتوان از آنچه بطور یقین بیان کرده ایم دست بر داشت.

محبت شما را در دل بندگان بیشتر نماید.

مکحول میگوید: ابو ذر غفاری نزد رسول اکرم آمد و گفت یا رسول اللَّه من میترسم قرآن را یاد بگیرم ولی بدان عمل نکنم حضرت در جوابش فرمود: خدا آن قلبی را که قرآن در آن جا گرفته است عذاب نمیکند.

عقبه بن عامر جهنی میگوید رسول اکرم فرموده: اگر قرآن در پوستی هم باشد بدان پوست آتش نخواهد رسید.

عطار از ابی سعید خدری نقل میکند که رسول اکرم فرموده: حاملان قرآن دانایان اهل بهشتند در روز قیامت، و باز فرمود: حامل قرآن نباید تصور کند که در روی زمین از او غنی تر وجود دارد حتی آن کسی که مالک دنیا با همه وسعتش باشد.

عیسی بن قائد میگوید کسی که خودش از سعد بن عباده شنیده بوده بمن گفت که رسول اکرم فرموده: نیست کسی که قرآن را یاد گرفته و سپس فراموش کند جز اینکه در روز قیامت خدای را ملاقات میکند در حالی که دستش بریده است.

عبد اللَّه بن عباس میگوید رسول اکرم فرمود: اشراف و نیکان امت من حاملان قرآن و شب زنده دارانند.

عبد اللَّه بن مسعود از رسول اکرم نقل میکند که فرموده: این قرآن غذا و میهمانی الهی است از این غذا آنچه میتوانید فرا گیرید و این قرآن ریسمان خدا و نور آشکار و شفاء نافع است و نگاهدارنده کسی است که بدان بیاویزد و نجات است برای کسی که از آن پیروی کند او خود مستقیم و بحق است و هیچگاه منحرف نمیشود تا نیاز به راه آوردن داشته باشد شگفتیهایش تمام ناشدنی است و در اثر زیادی ردّ کهنه نخواهد

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 30

شد پس آن را بخوانید همانا خدا در قرائت آن هر حرفی ده حسنه پاداش میدهد پس در مجموع «الم» برای هر کدام از- الف و لام و میم ده حسنه یعنی (برای مجموع سی حسنه خواهد داد) الحدیث حارث بن اعور میگوید: امیر المؤمنین در حدیثی طولانی چنین فرمود: شنیدم از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله که میفرمود فتنه هایی پیش خواهد آمد. من گفتم راه خلاص و نجات از آنها چیست؟ فرمود: کتاب خدا که در آن است خیر گذشتگان و آیندگان و حکم ما بین شما، این قرآن فصل و فاصله بین حق و باطل است و شوخی نیست، افکار بسبب آن گمراه نمیشود و دانشمندان را از آن سیری و بی نیازی نباشد، از زیادی ردّ کهنه نمیگردد و پایان نمی پذیرد. قرآن کتابی است که هر جباری آن را ترک کند خداوند سر نگونش میکند و هر کسی که هدایت را از غیر آن بطلبد گمراهش مینماید.

این قرآن ریسمان محکم و راه مستقیم خدا است هر که بدان عمل کند پاداش و اجر می برد و هر که به آن حکم کند عدالت بیشتر کرده و هر که مردم را بسوی آن بخواند بی شک بسوی راه است خوانده است.

عاصم بن حمزه از امیر المؤمنین و آن حضرت از رسول اکرم نقل میکند که فرمود:

کسی که آن قدر قرآن بخواند تا حفظ شود خداوند او را به بهشت داخل

خواهد کرد و شفاعت و دستگیری او را در باره ده نفر از خانواده اش که مستحق عذاب و آتش اند می پذیرد.

عبد اللَّه بن عمر میگوید علی علیه السلام فرمود: بخواننده و رفیق قرآن گفته میشود بخوان و بالا رو و آن را به تأنّی بخوان هم چنان که در دنیا آن را به تأنّی میخواندی همانا عظمت مقام و درجه تو نیز در آخرین آیه ایست که میخوانی.

باز از علی علیه السلام نقل شده که رسول اکرم فرمود هر کسی توفیق قرآن خواندن نصیبش شود و آن را بخواند و بعد خیال کند که بکسی برتر از آنچه او دارد عطا شده است همانا نعمتی را که خدا بزرک شمرده کوچک، و آنچه خدا کوچک شمرده بزرک ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 31

دانسته است. و نیز از علی علیه السلام نقل شده که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که قرآن میخواند مثل آن است که نبوّت در سینه و بین دو پهلویش قرار گرفته است و فقط با وحی نمیشود.

ابو سعید خدری از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: حاملان قرآن در دنیا دانایان و عارفان بهشتیانند در روز قیامت. و نیز امیر المؤمنین فرمود: کسی که باسلام داخل شود در حالی که فرمانبر و مطیع است و قرآن را آشکارا بخواند برای اوست در هر سال دویست دینار از بیت المال مسلمانان و اگر در دنیا بطور کامل باو داده نشود روز قیامت که احتیاج بیشتری بآن دارد

بطور کامل خواهد گرفت، این روایت که بیان شد چون قطره ایست از دریا که برای رعایت اختصار و از باب نمونه بدانها اکتفاء نمودیم

شنیدم که رسول خدا میفرمود: قرآن با حزن و اندوه نازل شد پس وقتی خواندید آن را گریه کنید و اگر گریه نمیکنید حالت گریه کننده را داشته باشید و آن را با آواز بخوانید که هر که آن را این چنین نخواند از ما نیست.

بعضی کلمه «تغنّوا به» را بمعنای با آواز بلند بخوانید نگرفته اند بلکه به «بی نیاز شوید با آن» معنا نموده اند ولی بیشتر دانشمندان آن را همان زیبا و غم انگیز نمودن صدا دانسته اند

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 33

فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 34

نمی تواند جانشین حمد گردد مؤیّد این مطلب است آنچه عباده بن ثابت از نبی اکرم نقل میکند که فرمود: امّ القرآن (حمد) عوض از غیر خودش میشود ولی سوره های دیگر عوض آن نمی شوند.

7- اساس- بمناسبت آنچه از ابن عباس نقل شده است که برای هر چیز اساس و پایه ای است و اساس قرآن سوره فاتحه و اساس این سوره «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» است.

8- شفاء- چون از رسول اکرم نقل شده است که فرمود: فاتحه الکتاب شفاء از هر دردی است.

آموخت سپس فرمود ای جابر! دوست داری از فضیلت آن برای تو بگویم؟ گفت: بلی پدر و مادرم فدایت.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 35

حضرت فرمود: این سوره شفاء هر درد و بیماری است جز مرگ.

از حضرت امام صادق نقل شده است که فرمود: کسی که از حمد شفا نیابد هیچ چیز او را خوب نمیکند.

امیر المؤمنین از رسول اکرم نقل میکند که خدا بمن گفت «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً- مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» «1» (ای محمّد همانا ما هفت آیه با ثنا (سوره حمد)- و قرآن با عظمت را برای تو فرستادیم) حضرت میگوید خدا سوره حمد را در برابر همه قرآن قرار داد و بر نازل کردن آن بخصوص بر من منّت نهاد بعد فرمود:

فاتحه الکتاب شریفترین چیزی است که در گنجینه های عرش است.

خداوند محمّد را بدان اختصاص و شرافت داد و هیچکدام از پیامبران را با او در این جهت شریک ننمود. جز سلیمان که باو از این سوره (بسم اللَّه ....)

داده شد.

همانطور که قرآن از زبان بلقیس این چنین حکایت میکند: «إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» «2» (نامه ای گرامی بمن داده اند از جانب سلیمان و بنام خدای رحمن و رحیم است).

سپس فرمود: هر که آن را بخواند در حالی که بدوستی محمّد و آل او معتقد.

و بظاهر و باطن آن مؤمن، و پیرو فرمانش باشد خداوند در برابر هر حرفی از آن حسنه ای باو میدهد

که هر یک از آن بالاتر از دنیا با همه اموال و خیراتش می باشد.

و اگر کسی بدین سوره که خوانده میشود گوش فرا دهد بمقدار یک سوم از ثواب و اجر خواندنش را خواهد داشت این چیز را غنیمت شمرده و آن را بیشتر کنید تا موقعش نگذرد و حسرت و آه در دلتان نماند.

است خواه نماز واجب باشد و یا مستحبّ و بلند خواندن آن در نمازهایی که باید حمد را بلند خواند واجب و در نمازهایی که باید آرام خواند مستحبّ است ولی همه این احکام از نظر دانشمندان اهل سنت محل اختلاف است ولی جزء بودنش در سوره نمل برای هیچ دسته قابل انکار نیست.

کسی که بسم اللَّه را آیه ای مستقل میداند «صِراطَ الَّذِینَ» را تا آخر سوره یک آیه می شمرد و کسی که آن را آیه ای مستقل بحساب نمیآورد و گفتنش را فقط برای تیمّن و تبرّک میداند «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» را یک آیه و بعدش را آیه دیگر می شمرد.

از قرّاء حمزه و خلف و یعقوب و یزیدی بین سوره ها با بسم اللَّه فاصله نمیأندازند ولی بقیه در فاصله هر سوره و سوره دیگر بسم اللَّه میگویند مگر بین دو سوره انفال و توبه

«بدعت» شمردند؟

دو اسمند که از رحمت گرفته شده و برای مبالغه اند جز اینکه در «فعلان» (رحمن) مبالغه بیشتری است از «تغلب» حکایت شده است که بعقیده او کلمه (رحمن) عربی نیست باستناد آیه کریم که در مقام استغراب و تازه بودن کلمه گفتند «رحمن» چیست؟ (قالوا و ما الرحمن) ولی این عقیده درست نیست ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 39

زیرا در اشعار عرب فراوان این کلمه دیده میشود «1»

چنان که برای خوردن و آشامیدن و ذبح امر شده است که خدا نام برده شود و اگر کسی موقع «ذبح» و کشتن حیوان بجای «باسم» بگوید «باللَّه» قطعاً مخالف دستور است.

«اللَّه»- ذاتی است که چون قادر بر آفرینش و زنده کردن موجودات و نعمت دادن به آنهاست شایان پرستش است.

«الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»- علت تقدّم کلمه «الرحمن» بر «الرحیم» این است که چون رحمن فقط بخدا گفته میشود و بس مانند اسم شخص و علم است و باید قبلًا گفته شود بخلاف «رحیم» که گفتنش در مورد غیر خدا نیز صحیح است.

ابو سعید خدری از رسول اکرم نقل میکند که آن حضرت فرمود: عیسی بن مریم گفت خدا رحمن در دنیا و رحیم در آخرت است.

بعضی از تابعین میگویند «رحمن» یعنی مهربان بهمه مردم مؤمن و کافر و «رحیم» مهربان بخصوص مؤمنین در آخرت.

فرا گرفتن رحمت رحمانیه حق همه مردم را خواه مؤمن و صالح باشند یا کافر و فاسق، باین است که آنان را آفرید و از نعمت حیات و زندگی بهره مندشان نمود و به آنان روزی میدهد.

و شمول رحمت رحیمیه بخصوص مؤمنان، باین است که در دنیا بآنها توفیق نیکو کاری داد و آنان در آخرت مورد تکریم و آمرزش او قرار گرفته و وارد بهشت میشوند.

بهمین مطلب باز میگردد آنچه از حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «رحمن» اسمی است خاص (مخصوص بخدا) و بیان کننده صفتی عام و «رحمن» اسمی است عام و بیان کننده صفتی خاص.

عکرمه میگوید: خدا باعتبار یک رحمت «رحمن» و باعتبار صد رحمت «رحیم» است و این مطلب را او اقتباس کرده

از قول رسول اکرم که فرمود: برای خدا صد رحمت است که فقط یکی از آنها را به زمین فرستاده و بین مردم تقسیم نمود و مهربانی مردم ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 41

با هم و عواطفی که نسبت بهم نشان میدهند همه اثر همین یک رحمت است و نود و نه رحمت دیگر را برای خود قرار داده تا روز قیامت بندگان را مشمول آنها قرار دهد و روایت شده است که روز قیامت حتی این یک رحمت را هم ضمیمه آن نود و نه نموده و با همه آنها به بندگان خود مهر می ورزد

تصرف در مالش را بهر صورتی که بخواهد دارد و کسی نمیتواند از او جلوگیری نماید.

یوم الدین: یوم- روز، و دین بچند معنا آمده است. 1- جزا و پاداش.

2- حساب 3- طاعت و پیروی، ولی در اینجا بمعنای پاداش و حساب است بقرینه آیات کریمه «الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ» «1» (امروز هر کسی را هر چه کرد جزا دهد) و «الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» «2» (امروز بآنچه کردید جزا و پاداش داده میشوید) نعبد- می پرستیم. عبادت در لغت ذلت و خواری و «طریق معبّد» یعنی راهی که در اثر رفت و آمد زیاد کوبیده شده است و به بنده و برده «عبد» میگویند از نظر ذلت و رام بودنش در برابر صاحب و مالکش.

نستعین- از تو کمک میخواهیم- استعانت، کمک خواستن.

اهدنا- هدایت کن ما را، هدایت در لغت ارشاد و راهنمایی است و کسی که جلو مردم افتاده آنان را راهنمایی میکند «هادی» و راهنما میگویند.

صراط- راه واضح و واسع.

مغضوب علیهم- کسانی که بر آنان خشم و غضب شده است- از غضب که در اصل بمعنای سختی و شدت می باشد و لذا به سنگ سخت «غضبه» میگویند.

الضالین- گمراهان اصل «ضلال» بمعنای «هلاک» است مانند آیات کریمه:

«إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ» یعنی وقتی در زمین هلاک شویم و «أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» یعنی اعمال آنها را نابود و هلاک کرد. و گمراهی در دین دوری و رفتن از حق است.

7 از سوره تحریم.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 43

و پروردگار جهانیان است، ضمناً از این آیه دو چیز استفاده میشود. 1- وجوب شکر نعمت دهنده 2- راه و طرز آن الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- معنای این دو صفت و فرق آنها با هم در تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ» گذشت و تکرار آنها پس از حمد بمنظور تأکید است ولی علی بن عیسی رمانی میگوید:

ذکر این دو صفت پس از بسم اللَّه و پس از حمد تکراری است زیرا پس از بسم اللَّه چون کلمه «اللَّه» بمعنای کسی است که شایستگی پرستش دارد «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بیان سبب این لیاقت و شایستگی است و پس از حمد برای بیان علت و سبب این شکر و سپاس است.

مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ- پس از بیان مالکیت خدا در این عالم، این آیه مالکیت و سلطنت او را در جهان دیگر بیان میکند و منظور از «یوم» (روز) زمان است مطلقا نه روز اصطلاحی مقابل شب.

بعضی میگویند: منظور از «روز» ادامه نور و روشنی است تا سر نوشت ها تعیین شده هر کسی در مکان خود مستقر گردد.

در باره «یَوْمِ الدِّینِ» جبائی میگوید یعنی روزی که بر دین جزا و پاداش داده میشود.

محمّد بن کعب معتقد است یعنی روزی که جز دین چیزی سود نمی بخشد.

با اینکه خدا مالک همه عالمها است علّت اینکه او را فقط مالک روز دین و عالم آخرت معرفی میکند بیان عظمت و اهمیت آن روز است مانند آیه کریمه: «رَبُّ الْعَرْشِ» خدای عرش که برای بیان عظمت عرش است.

ضمناً این آیه بر اثبات معاد و لزوم ترس و امید از آن، دلالت دارد زیرا تصور آن جهان

خوف و امید را در انسان پدید میآورد.

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ- روی قانون ادبی عربی مقدم شدن «ایَّاکَ» (تو را) بر دو فعل برای بیان انحصار است یعنی خدایا منحصراً تو را میپرستیم نه غیر تو را و فقط از تو کمک میجوئیم نه از غیر تو.

عبادت، خود نوعی شکر است و نیز هدف از آن است زیرا عبادت آخرین درجه ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 44

خضوع کسی است توأم با عالیترین مرتبه تعظیم و بزرگداشت و شایستگی این پرستش را ندارد مگر کسی که اصول نعمت ها چون هستی و زندگی و میل را عطا کرده است و چون جز خدای بزرگ هیچکس توانایی دادن این نعمت ها را ندارد پس پرستش مخصوص او است.

اگر انسانی بدیگری نیکی کند شایستگی تشکّر و سپاسگزاری را دارد و نیز لزوم اطاعت و فرمانبرداری انسانی از انسان دیگر امکان دارد اما عبادت و پرستش منحصراً در برابر خدا باید باشد نه دیگری.

شده طلب و در خواست آن است.

باضافه وقتی دو چیز با هم مربوط باشند جلو و عقب گفتن آنها تفاوتی در مطلب پیش نمیآورد مثلًا میگویند حقم را پرداختی چه کاری صحیح و نیکو کردی یا اینکه دو جمله را عکس کرده بگویند چه کاری صحیح و نیکو کاری که حقّم را پرداختی.

بعضی از این سؤال جواب داده اند که ممکن است این در خواست کمک برای عبادتهای بعدی باشد.

ص: 47

فراوان دیده میشود «1».

کسایی در تفسیر این آیات میگوید: تقدیر آیه چنین است «بگوئید» یا «بگو ای محمّد» ما فقط تو را می پرستیم ... مانند آیات کریمه: «وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا» «2» (اگر به بینی وقتی گناهکاران در پیشگاه پروردگارشان سرها بزیر افکنده اند (گویند) پروردگارا دیدیم) که تقدیر این است که «گویند» و «وَ الْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ» (و فرشتگان از هر دری بر آنها در آیند: درود بر شما) که تقدیر این است «یَقُوْلُوْنَ سَلامٌ» (میگویند درود بر شما).

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ- با توجه به اینکه خواننده این آیات و گوینده این کلمات خود بر دین حق و راه راست است

نفس من در حالی که گریان و نالان بود بسویم شکوه کرد. (گفتمش) تو را هفتاد و هفت سال در بر داشتم- که از خبر به خطاب عدول نموده است.

(2) آیه 12 از سوره سجده

(3) آیه 17 از سوره محمد

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 48

خوردن است و دیگری باو رسیده میگوید: بخور یعنی ادامه بده.

از آنکه آن را براه کسانی که

__________________________________________________

(1) آیه 69 از سوره نساء [.....]

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 50

مورد نعمت قرار گرفته اند معرفی مینماید دانسته میشود که خود آن، نعمت است.

غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ- از نظر همه مفسران منظور از مردمی که مورد خشم قرار گرفته اند همان یهود است و بهمین مطلب دلالت دارد آیه کریمه: «مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَهَ وَ الْخَنازِیرَ» «1» (کسانی را که خدا بر آنان لعن و غضب کرده و آنان را به بوزینه و خوک مسخ نمود) و اینان همان یهود بودند زیرا این مسخ شدگان همانها هستند که آیات کریمه خطاب به بنی اسرائیل میگوید: «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ» (شما دانستید کسانی را که نسبت به قانون و حکم روز شنبه تجاوز کردند و ما گفتیم بوزینگانی مطرود باشید).

وَ لَا الضَّالِّینَ- و نه گمراهان. مقصود از گمراهان نصاری و مسیحیان است بدلیل آیه کریمه «وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ» «2» (هوسهای گروهی را که خود گمراه شدند و بسیاری را نیز گمراه کردند و از راه راست دور افتادند پیروی مکنید)

چیزی است از حاجات که بندگان از خدا می خواهند.

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» همان راه پیامبرانی است که خدا بر آنان نعمت داد «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» همان یهود و «ضالّین» نصاری هستند.

محمّد حلبی میگوید: امام صادق علیه السلام این قسمت از حمد را چنین قرائت میکرد.

__________________________________________________

(1) آیه 46 از سوره اسراء

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 52

«ملک یوم الدین» و نیز: «اهدنا صراط المستقیم» و در روایت دیگر اضافه میکند که حضرت میفرمود: «صراط المستقیم» یعنی امیر المؤمنین علیه السلام.

جمیل از حضرت امام صادق نقل میکند که فرمود هر گاه بدنبال امام جماعتی بودی وقتی امام از قرائت فاتحه فارغ شد بگو: «الحمد للَّه رب العالمین».

و نیز فضیل از آن حضرت نقل میکند که فرمود وقتی فاتحه را خواند و تمام شد بگو «الحمد للَّه رب العالمین».

به احکام الهی میزنند واجبات را ترک و گناهان را انجام میدهند ولی خدای بزرگ نعمت هایش را از آنان نمیگیرد و گناهشان را می بخشد پس میداند او «رحیم» است.

این شخص موحّد، رفتار و سلوک مردم را نسبت بهم می بیند که بهم ستم کرده و حق همدیگر را می برند و هیچ فردی از دیگری بسلامت نیست می فهمد که بدنبال آنان روزی است که خدا انتقام مظلوم را از ظالم خواهد کشید و میگوید «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ».

پس از فهمیدن همه این مطالب و پی بردن به اینکه برای او خالقیِ است رازق ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 53

و رحیم که می میراند و زنده میکند اشیاء را پدید می آورد و دو باره بسوی نیستی باز میگرداند ولی خود او ذات زنده ای است که هیچ چیز به او مانند نیست و خالقی است که جز او کسی شایسته پرستش نیست و آن چنان خدای را با این صفات شناخت که گویی هم اکنون او را می بیند در این حال است که روش سخن را تغییر میدهد و از خبر به خطاب میگراید و میگوید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» (خدایا تو را می پرستیم) همانطور که وقتی انسان شخصی را توصیف میکند و صفاتش را شرح میدهد و در این میان خود آن شخص که وارد میشود روش سخن را تغییر داده آن شخص را مخاطب قرار میدهد.

سالک راه توحید وقتی می بیند دل انسان در معرض شبهات و هجوم آراء مختلف است و جز خدا کسی نمی تواند کمک او باشد لذا از خدا برای توفیق

در طاعت و تهیه وسائل و اسباب آن در خواست کمک میکند و میگوید: «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ».

عارفی که بدین درجه از کمال معرفت رسید و بر راه حق مستقیم شد میترسد که لغزشی برایش پیش آید زیرا تنها معصومین هستند که از خطا و لغزش ایمن و مصونند لذا از خدا توفیق ثبات و پایداری و دوام بر راه خدا و ایمنی از لغزش ها را می خواهد و میگوید «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ».

و کلمه صراط مستقیم لفظی است جامع معرفت احکام و توفیق عمل به شرایع و قوانین اسلام و پیروی از کسانی که خدا اطاعت آنان را واجب دانسته است و دوری از گناه می باشد وقتی همه این ها را دانست توجه پیدا میکند که برای خدا بندگانی است که مشمول نعمت های مخصوص اویند. و خدا آنان را در میان مردم بر گزیده و حجّت بر خلق قرار داده است پس از خدا می خواهد که او را نیز بدانان ملحق کند و بر راه آنان بدارد تا گمراهان گمراه کننده ای که دشمن حقیقت و کور از دید واقعیت و مخالف راه اعتدال اند و مشمول غضب و لعن خدا قرار گرفته اند و خدا بر ایشان رسوایی و عذاب مهیّا نموده است نتوانند در او اثر کنند و از شرشان محفوظ بماند و میگوید «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ»

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 54

و شش است بنا بر عدد کوفی که از علی علیه السلام نقل شده است و دویست و هشتاد و هفت بنا بر عدد بصری و دویست و هشتاد و پنج در عدد حجازی و دویست و هشتاد و چهار بنا بر عدد شامی (که از ذکر موارد اختلاف آنها در اینجا صرف نظر کرده و بیان هر یک را بمحل خود موکول می کنیم).

است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 55

گفتند: یا رسول اللَّه او از همه ما کم سن تر است.

حضرت فرمود: آری ولی سوره بقره را حفظ دارد.

از رسول اکرم پرسیدند: چه سوره ای از قرآن افضل سوره ها است؟ حضرت فرمود: سوره بقره. عرض کردند: کدام آیات سوره بقره از بقیه بر تر است؟ فرمود:

آیه الکرسی.

امام صادق فرمود: هر که سوره بقره و آل عمران را بخواند روز قیامت آن دو سوره چون ابر یا پرده بر سرش سایه می افکند.

«ن» کلمه «الرحمن» بدست میآید و همچنین حروف دیگر که تشکیل اسمهای دیگری را می دهد ولی ما این توانایی را نداریم

آن بد گمانی راه نیابد و منظور، خبر دادن به اینکه کسی در آن بدگمانی و شک ندارد نیست چه، پیداست که بسیاری از مخالفین اسلام در آن تردید کردند.

بعضی گفته اند در این آیه چیزی تقدیر شده است و آن: «لا سبب ریب فیه» یعنی چیزی که سبب شک و بد گمانی شده چون تناقض گویی و پیچیدگی کلمات و ادّعاهای بدون برهان در این کتاب وجود ندارد.

برخی دیگر کلمه «لا رَیْبَ» را بمعنای نهی گرفته میگویند معنای آیه اینست:

__________________________________________________

(1) مانند این شعر:

«اقول له و الرمح یأطر متنه تأمل خفافاً اننی انا ذلکا»

وقتی او را نیزه زدم و پشتش خم شد با نیزه خودم را باو معرفی کردم شاهد در کلمه «ذلکا» است که بمعنای «این» آمده است.

(2) آیه 45 از سوره نساء

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 59

که شک و بد بینی نداشته باشید مانند آیه کریمه «فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ» «1» یعنی آنچه میان زن و شوهر در مواقع عادی رواست و نیز کارهای ناروا را در ایّام حج ترک کنید.

با آنچه گفتیم، هدایت بودن قرآن برای متقین، منافات ندارد با اینکه برای همه مردم نیز راهنما باشد همانطور که در آیه کریمه دیگر در باره قرآن میفرماید:

«هُدیً لِلنَّاسِ» «3» (این قرآن هدایت برای همه مردم است).

ناحیه خداست (از ابن عباس).

4- هر چه از علم و اطلاع مردم عادی بیرون است (از ابن مسعود).

و در همین عموم داخل میشود آنچه امامیه نقل کرده اند در تطبیق به غیبت حضرت مهدی علیه السلام و زمان ظهورش زیرا جز خدا کسی آن زمان را نمیداند.

5- قرآن (زرّ بن حبیش)

__________________________________________________

(1) کلمه «مؤمن» که صفت برای خدا قرار میگیرد ممکن است بیکی از دو معنی باشد:

1- از فعل آمنته (او را امان دادم) که یک مفعول دارد و اگر بباب افعال رود دو مفعولی میگردد مانند: آمنته العذاب (او را از عذاب ایمن نمودم) و خدا را از این جهت «مؤمن» گفته اند که او امان دهنده (مؤمنان) است از عذاب.

2- مؤمن بودن خدا باین معنا که او مصدق موحدین و یکتا پرستان است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 62

مقول و عمل معمول و عرفان بالعقول و اتباع الرسول».

(3) آیه 106 از سوره نحل.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 63

«أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ» «1» (خدا ایمان را در دلهایشان نگاشته) ایمان را بقلب اضافه نموده است.

رسول اکرم اشاره به سینه اش نموده فرمود: ایمان امریست سرّی و درونی و اسلام تجلی و خود نمایی آنست در برون «2».

و گاهی به خود اقرار بشهادتین «ایمان» و «تصدیق» گفته میشود جز اینکه اگر از روی علم و یقین نباشد بآن ایمان ظاهری و لفظی میگویند.

گاهی باعمال بدنی ناشی از ایمان بمناسبت و استعاره، نیز ایمان و یا تصدیق گفته اند، مثلًا میگویند: رفتار فلان شخص گفتارش را تصدیق میکند و بدیهی است خود کار و رفتار، ایمان و یا تصدیق نیست ولی اگر منشأ و انگیزه آن کار، و عمل، ایمان و تصدیق باشد بآن کار نیز کلمه: ایمان و تصدیق گفته میشود.

برخی از مفسرین احتمال داده اند که کلمه «بالغیب» بمنزله حال باشد یعنی آنان چون منافقین نیستند که فقط در حضور مردم اظهار ایمان کنند بلکه در غیاب افراد نیز ایمان دارند.

یُقِیمُونَ الصَّلاهَ- نماز با شرائط و خصوصیات بجا میآورند و اقامه هر چیز تعطیل نکردن آن است مثلًا میگویند: «أقام القوم سوقهم» یعنی (مردم بازارشان را بر پا کردند یعنی بیع و فروش را رها نکردند) «3».

ابو مسلم میگوید منظور از «یقیمون» ادامه فرائض و نمازها است مثلًا کسی که مرتب غذا و جیره سربازان را میدهد میگویند: «فلان یقیم أرزاق الجند» فلانی جیره لشکریان را میدهد و بعضی گفته اند مراد از این قیام همان قیام نماز است و چون قیام اولین

رکن نماز و عضویست که ادامه دارد لذا در میان افعال نماز مورد توجه و

__________________________________________________

(1) آیه 22 از سوره مجادله. [.....]

(2) الایمان سر و الاسلام علانیه.

(3) یکی از شعراء میگوید:

«اقامت غزاله سوق الضراب لاهل العراقین حولا قمیطا»

یعنی غزاله (اسم زنی است که شوهرش را حجاج کشته بود) بازار جنگ با اهل عراق را یک سال کامل ادامه داد و تعطیل نکرد. در اینجا «أقامت» بمعنای تعطیل نکرد.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 64

ذکر قرار گرفت و کلمه «صلاه» (نماز) در اصطلاح شرع، بحرکات مخصوص و این عمل عبادی تخصیص یافته است و یا بهمان معنای لغوی (دعا) آن قدر بکار رفته تا در این نوع دعا (نماز) تخصّص پیدا کرده است.

وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ- از آنچه ما بآنان داده و مالک آن شده اند مقداری بصورت طاعت و انجام امر خدا بمستمندان میدهند.

ابن عباس میگوید، مقصود همان زکاه واجبه است.

ابن مسعود میگوید: منظور، از انفاق، نفقه دادن مرد به عائله خود می باشد نه زکاه زیرا آیه قبل از وجوب زکاه نازل شد.

ضحاک میگوید: این انفاق، همان صدقات مستحبه است.

محمّد بن مسلم از امام صادق علیه السلام نقل میکند که معنای آیه چنین است: از آنچه ما بآنان آموخته ایم بدیگران می بخشند و تعلیم میدهند.

مؤلف: آنچه امام فرموده یک مصداق از انفاق کلی شامل انفاقات واجبه و مستحبه مال و علم می باشد.

از اینکه خداوند در عداد صفات متقین و در مقام مدح آنان انفاق را ذکر میکند استفاده میشود که این انفاق از مال حلال است نه حرام زیرا انفاق

از حرام قابل ستایش نیست و چون آنچه میدهند روزی خداست پس تنها مال حلال روزی خدا است بر مردم.

و دانستن مسائل مشکل و مبهم است که پس از استدلال و نظر، توأم با سکون و آرامش خاصی برای شخص حاصل میشود لذا هر علمی یقین نیست ولی هر یقینی علم است و چون همه چیز برای خداوند روشن هست و هیچ مسئله ای برای او غامض و مشکل نیست تا نیاز باستدلال و فکر داشته باشد پس باو «موقن» (یقین دار) گفته نمیشود.

اگر چه ایمان بغیب شامل یقین بآخرت نیز میشد ولی چون مسئله معاد و بودن جهان دیگر بخصوص مورد انکار بت پرستان بود و می گفتند: زندگی جز این جهانی که ما در آن مرده «1» و زنده میشویم نیست لذا آن را مستقلًّا بیان کرد [أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ ].

پرهیزکاران و متقین با این صفات خود، از هدایت الهی بهره مند شده اند.

هدایت یافتن آنان مانند هر خیر و نیک دیگر از طرف خدا است «مِنْ رَبِّهِمْ» و اینانند که بمقصد و مقصود خود نائل و در بهشت جاودان و همیشگی جا دارند.

«وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».

__________________________________________________

(1) «وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا» آیه 24 از سوره جاثیه و «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ» آیه 37 از سوره مؤمنون.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 66

و عصابه یا فکر را فرا گیرد مانند خیاطت و یا بمردم احاطه کند مانند امارت و خلافت گفته میشود.

«قلب» در لغت بمعنای وارونه شدن است و چون قلب با افکار مختلف پیوسته زیر و رو میشود به آن قلب گفته اند.

هیچگاه ایمان نمیآورند و از طرفی ما معتقدیم که آنان قدرت دارند پس معنای قدرت آنها اینست که میتوانند بر خلاف علم خدا، ایمان بیاورند.

پاسخ در پاسخ باید گفت: که خدا بواقعیت ها علم دارد یعنی آنچه در عالم، واقع شده و میشود، و در اینجا اینکه این دسته ایمان نمیآورند واقعیتی است و خدا بآن آگاه است ولی این واقعیت با قدرت داشتن شخص بر هر دو طرف منافات ندارد همانطور که واقعیت ها وظیفه و تکلیف را تغییر نمیدهد و همین دسته در عین حالی که واقعیت کارشان ایمان نیاوردن و اطاعت نکردن است ولی امر و تکلیف آنان هم چنان بجای خود باقی است.

خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ ... 00

بسبب کفرشان خدا دل های آنان را مهر کرد.

نیاز دارند سود نمیبرند همانطور که از گوش و چشم که گرفته شده است سود و استفاده برده نمیشود.

و مقصود از عدم وسعت قلب همین است که بین حق و باطل نمیتوانند امتیاز دهند و در محاورات و استعمالات مردم زیاد دیده میشود کسی را که شجاع نیست میگویند:

دل ندارد، قلب ندارد، یعنی ترسو است همین طور کسی که دعوت باسلام شده و دلیل های روشن آن را دیده است و در عین حال از اسلام فاصله میگیرد این شخص کسی است که دلش مهر شده و سینه و قلبش در پرده و غلاف است

. سؤال روی این معنا چرا مهر شدن دل بخدا نسبت داده شده است «خَتَمَ اللَّهُ ...»

جواب چون این تاریکی و تنگی دل در اثر عصیان و نافرمانی خدا پدید آمد باو نسبت داده شده است همانطور که میگویند مقام و منصب یا پول یا فلان زن، فلانی را هلاک و بیچاره کرد معنایش اینست که در راه آنها هلاک شد و خود آنها کاری نکرده اند.

سؤال چرا در میان همه اعضاء بدن فقط قلب و گوش و چشم نام برده شد.

جواب چون این اعضاء یا محل علم اند چون قلب، و یا راه فرا گیری و یاد گرفتن اند چون چشم و گوش

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 71

و نافرمانی او نافرمانی خدا است پس گول زدن رسول نیز بمنزله گول زدن خدا می باشد.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا- اینان مؤمنین را گول میزنند وقتی آنان را می بینند میگویند ایمان آوردیم تا در مجالس آنان شرکت و اسرارشان را برای دشمنان نقل کنند اگر چه صورت عمل خدعه و فریب مسلمین است ولی در واقع خود را گول میزنند.

وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ- زیرا وقتی از ایمان واقعی دور شدند و بر جاده هوی و هوس و خواسته های نفس رفتند طبعاً بعذاب و بدبختی سقوط خواهند کرد ولی آنها از عاقبت عمل خدعه آمیز خود بی اطلاعند.

وَ ما یَشْعُرُونَ- از این آیه میتوان این مطلب را نیز استفاده کرد که گمراهان ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 73

ممکن است خود را هدایت شده و رستگار بدانند و چنین نیست که هر گمراهی بانحراف و گناه خود عارف و عالم باشد.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ- در دلهایشان بیماری است (روحشان بیمار است) مقصود از این مرض بیماری شک و تردید است زیرا همانطور که مرض و بیماری بدن را از حدّ اعتدال و صحت بیرون میآورد شک و تردید هم که خود آفت قلب است آن را از حال صحت و اعتدال خارج می سازند.

بعضی گفته اند اصل مرض «فتور» و سستی است و بیماری تن سستی اعضاء است و بیماری قلب (روح) سستی آن است از خدا.

فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً- خدا بیماری آنان را افزود در تفسیر این آیه چند قول است:

1- هر آیه و بیان و

دلیلی که از طرف خدا آورده میشود شک و تردید اینان زیادتر میشود پس نسبت دادن زیادی مرض شک اینان بخدا از این نظر است همانطور که در قصه حضرت نوح دارد: «فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً» «1» (خدایا خواندن من اینان را نتیجه ای جز فرار و گریزشان ندارد).

و نیز آیه کریمه: «وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ» «2» (کسانی که در قلبشان مرضی است آیات ما پلیدی آنان را بیشتر نمود) بهمین معنا تفسیر شده است که آیات الهی چون شک اینان را زیادتر میکند پس در نتیجه بر پلیدی آنان می افزاید.

2- ابو علی جبائی میگوید: از پیشرفت اسلام در دلهایشان غم و حزنی است چون نزول رسول اکرم در مدینه و ظهور و قدرت مسلمین سبب نگرانی و غم و اندوه آنان شد پس خداوند با بیشتر قدرت دادن و کمک کردن رسول خدا و مسلمین بر غم و اندوه آنان افزود.

3- سدّی میگوید: تقدیر آیه چنین است: «فزادتهم عداوه اللَّه مرضا» یعنی

__________________________________________________

(1) آیه 6 از سوره نوح

(2) آیه 125 سوره توبه

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 74

دشمنی با خدا بیماری آنان را افزود و کلمه «عداوت» (دشمنی) در آیه حذف شده است مثل آیه کریمه «فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ». (وای بر سخت دلان از ذکر خدا) یعنی دشمنی با خدا بیماری آنان را افزود. و کلمه «عداوت» (دشمنی) در آیه حذف شده است مثل آیه کریمه «فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ» (وای بر سخت دلان از ذکر خدا) یعنی از ترک ذکر خدا. 4- آیاتی که پرده از روی زشت کاری و اعمال

قبیح آنان بر میدارد سبب غم و اندوه ایشان میگردد پس معنای آیه این است که در دلهای ایشان غمی است از نزول این نوع آیات و خدا با بیشتر رسوا کردن آنان بر غم و اندوهشان میافزاید.

5- ابو مسلم اصفهانی میگوید کلمات: «فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً» نفرین است یعنی خدا بیماری آنان را بیفزاید نظیر آیه کریمه: «ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (سپس باز گشتند که خدا دلهای آنان را باز گرداند) و خدا توفیق هدایت را از آنان بگیرد.

وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ- منافقان چون خدا و رسول را تکذیب کردند یعنی واقعاً نپذیرفتند و یا چون در اظهار ایمانشان دروغ گفتند پس برای ایشان عذابی دردناک است

و خود این کار نفاق دیگری از آنان بود و همانطور که اظهار ایمان میکردند و در واقع مؤمن نبودند قرآن میگوید: آگاه باشید اینان که فساد و نفاق را صلاح خود میدانند یا کارهای زشت خود را انکار میکنند اینان فساد گردانند.

«أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ» ولی نمیدانند.

«وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ» نمیدانند نفاقشان بصلاح آنان نیست و یا نمیدانند با این

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 76

رفتار تباه خود چه عذاب و کیفری در انتظار آنان است.

از این آیه نیز استفاده میشود که گناهکاران ممکن است خود بزشتی و فساد آن آگاه نباشند.

وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا ... وقتی بمنافقان گفته میشود بمحمّد صلی اللَّه علیه و آله و آنچه بر او نازل شده ایمان بیاورید هم چنان که یارانش او را تصدیق کردند و همانطور که عبد اللَّه بن سلام و دیگران از یهود باو ایمان آوردند آنان میگویند آیا ما مانند سفیهان و کم خردان به او ایمان بیاوریم.

«أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ» خداوند آنان را در این فکر تکذیب کرده و میگوید که اینان خود نادان و سفیهند زیرا مگر سفیه جز اینست که چیزی را ضایع میکند در حالی که تصور میکند آن را حفظ کرده و نگاه داشته است. این منافقان نیز ایمان نیاورده و کفر میورزیدند و گمان می نمودند که ایمان دارند و هدایت شده اند

فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ (15) أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ (16)

کرد که کیفر عمل بنام خود آن نامیده شده است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 78

است) آمده است گفت.

«یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» دو معنا برای این آیه که خداوند چگونه آنها را کمک میکند شده است.

معنای اول اینکه خداوند بآنها امکان و قدرت میدهد شاید ایمان بیاورند ولی آنان هم چنان به کفر و سرگردانی خود چسبیده اند.

معنای دوم اینست که خداوند نعمت هایی چون شرح صدر و نورانیت دل که بمؤمنین عنایت و اعطاء مینماید منافقان را از آنها محروم میدارد تا هم چنان در سرگردانی و گمراهی بمانند.

«أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ» اینان گمراهی را با دادن هدایت خریدند ابن عباس میگوید یعنی گمراهی را گرفتند و هدایت را از دست دادند و این دو را با هم تبدیل کردند

. سؤال در اینجا سؤالی پیش میآید که مبادله در صورتی است که منافقان ایمان و هدایت داشته و آن را در مقابل گرفتن گمراهی و کفر از دست بدهند در حالی که آنان از اوّل ایمان نیاوردند و هدایت نشدند.

__________________________________________________

(1) آیه 24 از سوره مطففین

(2) آیه 30 از سوره انفال

(3) آیه 142 از سوره نساء

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 80

پاسخ در جواب این سؤال وجوهی بیان شده است.

1- منظور از «اشتروا» خریدن و معامله واقعی و مبادله نیست بلکه استعاره و مجاز است در دوست داشتن و انتخاب یعنی همانطور که مشتری جنسی را که میخرد آن را دوست داشته و بر میگزیند منافقین هم کفر باطنی را دوست داشته برای خود انتخاب کردند.

2- این ایمان همان هدایت فطرت و طبیعت است که در نهاد هر فرد در ابتداء وجود دارد آن را با گمراهی تبدیل کردند.

3- کلبی و مقاتل میگویند: منافقان قبل از بعثت پیامبر اسلام به

پیامبری که خواهد آمد و در کتب آسمانی دیده بودند ایمان داشتند ولی پس از آنکه مبعوث شد او را نپذیرفتند و گویی ایمان قبلی خود را با کفر و عناد کنونی مبادله کردند.

فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ .. در این معامله اینان ضرر کردند «وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ» و چون یاران محمّد در تجارتشان هدایت یافته و سود کرده نشدند.

بعضی گفته اند اضافه این قسمت بعدی «وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ» از این نظر است که منافقان نه سود بردند و نه هدایت یافتند در حالی که ممکن است یک تاجر سود نبرد ولی هدایت داشته باشد پس حال اینان بدتر است.

سؤال در اینجا منافقان اصل سرمایه خود که همان ایمان است از دست داده بودند در حالی که معنای سود نکردن تجارت، آنست که سرمایه محفوظ است ولی سود نمیکنند.

جواب در این آیات گمراهی و هدایت در برابر هم ذکر شده است و معنایش اینست که اینان طلب ربح و سود کردند ولی هلاک شدند و سرمایه خود را از دست دادند.

و یا ممکن است حال کفار را مقابل حال مؤمنین قرار داده باشد مؤمنین هدایت را خریدند و سود بردند اینان گمراهی را خریدند و سود نبردند و ضرر کردن

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 81

از آنان میگیرد.

سعید بن جبیر و محمّد بن کعب و عطا میگویند این آیه در باره یهود نازل شد چه آنان در کتاب آسمانی خود خوانده بودند که پیامبری میآید و باو ایمان آورده انتظار ظهورش را داشتند و مشرکین را بیم میدادند ولی وقتی آمد او را نپذیرفتند.

اینان همان بنی قریظه و بنی نضیر و بنی قینقاع بودند که هنگامی که نبوّت از بنی اسرائیل منقطع شده و بعرب رسیده بود از شام بسوی یثرب آمدند اینان داخل یثرب (مدینه) شدند و میگفتند: محمّد رسول خدا است و پیروان او بهترین امّتند.

مردی از بنی اسرائیل بنام عبد اللَّه بن هیبان قبل از بعثت رسول اکرم هر سال بر یهود مدینه وارد میشد و آنان را بر اطاعت خدا و حفظ توراه و ایمان به محمّد صلی اللَّه علیه و آله وادار و تشویق میکرد و میگفت: وقتی محمّد ظاهر شد از دورش پراکنده نشوید و پراکندگی پدید نیاورید تا او را یاری کنید من آرزو دارم که او را ببینم ولی قبل از آنکه رسول اکرم طلوع کند او از دنیا رفت.

یهود از او پذیرفتند ولی پس از بعثت پیامبر موعود باو کفر ورزیدند و لذا خداوند این مثل را برای آنان زده است.

و رسولش ننمودند گویی لالند و در ملکوت آسمان و زمین و آیات قدرت حق ننگریستند گویی کورند، چون فائده این اعضاء بدانها نرسیده مثل اینست که این اعضا را ندارند.

و همانطور که سابق گفتیم: معنای «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ» نیز همین است که قلب اینان چون ادراک ندارد پس گویی مهر شده است نه اینکه خدا حائل و حاجبی بین دل آنها و حق و حقیقت میزند که درک نکنند و آیات کریمه «أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ» «2» (این منافقانند که خدا آنها را لعن کرده و گوش

__________________________________________________

(1) در ادبیات عرب نظائری دارد مانند این شعر:

«ابنی کلیب ان عمی اللذا قتلا الملوک و فککا الاغلالا»

یعنی ای پسران کلیب دو عموی من کسانی هستند که پادشاهان را کشته و بند از اسیران گشودند در اینجا «نون» از کلمه «اللذا» حذف شده است.

(2) آیه 23 از سوره محمد

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 84

و چشمشان را کر و کور گرداند) و «طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ» «1» (خدا دل های آنان را مهر کرد) و «فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» «2» (چون انحراف یافتند خدا دلهایشان را منحرف کرد ...) همه بر همین مطلب دلالت دارند که اینان وقتی مأمور بایمان و اطاعت شدند مثل اینکه قلب و دل و چشم و گوششان کار نمیکند و هیچ نمیفهمند و باز قرآن میگوید: «وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ» «3» (می بینی ایشان را که بسوی تو مینگرند ولی نمی بینند)

یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ (19) یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (20)

دو نفر مثالی برای منافقان شد چه این منافقان نیز وقتی محضر رسول اکرم میآمدند انگشتان خود را در گوششان میگذاشتند تا آیه و سخنی در باره خود نشنوند و وقتی اموال و ثروتی بدست میآوردند میگفتند: دین محمّد خوب است «کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ».

اما هنگامی که مالی از دست آنها میرفت و گرفتاری بر ایشان پیش میآید میگفتند این بدبختی در اثر دین محمّد بود و مرتد میشدند «وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا» «وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ» در تفسیر این آیه اقوالی است.

1- اصمّ- میگوید خداوند بمنافقان عالم است و از نیّات و درون آنها با خبر و رسول خود را نیز آگاه میکند.

2- خدا بر آنان قادر و تواناست و آنان را از سیطره و قدرت او مفرّی نیست 3- مجاهد میگوید: خداوند روز قیامت جامع همه آنان است در آن عالم و معنای احاطه همین است.

4- خداوند همه را (پس از تمام شدن اجل) میمیراند و احاطه باین معنا استعمال شده است میگویند «احاطه بفلان» یعنی باو هلاکت مرگ رسید، و در آیات

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 87

کریمه «وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ» «1» (میوه او نابود گشت و بنا کرد دو دست خویش را بحسرت مالی که در آن خرج کرده بود زیر و رو همی کرد) و «إِلَّا أَنْ یُحاطَ بِکُمْ» «2» (مگر اینکه همه شما هلاک شوید) بهمین معنی است.

«یَکادُ الْبَرْقُ ..» نزدیک است دلیل های

روشن قرآن دلشان را برباید از شدت ناراحتی آنان در امور دینشان هم چنان که برق نزدیک بود نور چشمشان را بگیرد.

و همانطور که باران زده های بیابان وقتی صاعقه میزد از نورش استفاده کرده و کمی راه میرفتند این منافقان نیز هر گاه روشنی دعوت متوجه آنان میشد کمی جلو آمده و اظهار علاقه میکردند اما همین که مشکلی برای مسلمین پیش میآمد بسبب کفر درونی خود سر گردان شده میایستادند هم چنان که آنان در تاریکیهای بیابان سر گردان میماندند.

بعضی گفته اند همین که ایمان آوردند ایمان برای آنان نوری بود در دنیا اما همین که مردند بسبب کفر درونی خود به تاریکی عذاب برگشتند.

جمعی دیگر معتقدند که مراد از این آیات یهودند آنان وقتی مسلمین در جنگ بدر پیروز شدند گفتند این همان پیامبری است که موسی بدان نوید داد اما همین که در جنگ احد مسلمانان شکست خوردند اینان ایستاده و شکایت کردند.

«لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ ....» علت اینکه در میان همه قوه ها این دو قوه شنوایی و بینایی نام برده شده اینست که در دو آیه قبلی آنها ذکر شده بودند و مقصود بیان عذاب منافقان است «وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ» خدا از هر سو بکافران احاطه دارد و اگر بخواهد کفر آنان را آشکار کرده و یا نابودشان مینماید چه او بر هر چیز توانا است

__________________________________________________

(1) آیه 42 از سوره کهف.

(2) آیه 66 از سوره یوسف. صدر آیه: «قالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَکُمْ حَتَّی تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِی بِهِ إِلَّا أَنْ یُحاطَ بِکُمْ» .... یعقوب گفت تا شما برای من بخدا عهد و قسم یاد نکنید که او را برگردانید یا

بقهر خدا هلاک شوید من هرگز بنیامن را با شما نمیفرستم. [.....]ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 88

بر اهل نجران و حال آنکه نجران سرزمین بلند و عالی بود که ذلیل و مغلوب نمیشد.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 89

ماء- یعنی آب و أصل آن موه و جمعش امواه تصغیر آن مویه میباشد.

من السماء- یعنی از جانب و سمت آسمان.

انداداً- جمع ندّ: مثل و شبیه و مانند و بمعنای عدل و ضدّ نیز آمده است «1».

کلمه «لَعَلَّ» (شاید) به این جهت آورده شد، تا نرمی و متانت و ادب

__________________________________________________

(1)

«أ تهجوه و لست له بند فشرکما لخیرکما الفداء»

حسان بن ثابت انصاری میگوید: ای ابو سفیان چگونه بپیامبر هجو و ناسزا می گویی در حالی که برای او مانندی نیست و پست ترین شما فدای بهترین شما می باشد.

(2) سوره الذاریات آیه 56

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 90

در موعظه و نصیحت، مراعات شود. نه برای بیان شک و تردید زیرا شک بمعنای، ندانستن است و در باره خداوند مفهوم ندارد. و در ادبیّات عرب این کلمه در غیر مورد شکّ و تردید و در مورد بیان نتیجه و اثر بر مقدّمات آن بکار رفته است همانطوری که کارفرما بکارگر میگوید:

اعْمَلْ لَعَلَّکَ تَأْخُذ اْلُاجْرَهَ- کارکن تا اجرت بگیری.

سیبویه میگوید: علّت آمدن «لعلّ» در کلام خدا آنست که حسّ امیدواری و رجاء را در بندگان زنده کند.

همانطور که قرآن در باره موسی و فرعون میگوید: «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی » «1» (با نرمش و متانت با فرعون صحبت کنید شاید پند گیرد یا از خدا بترسد). تا موسی و هارون را به نتیجه ارشاد و هدایت فرعون امیدوار کند.

برخی از مفسّرین گفته اند که آمدن «لعل» که معمولا در مورد شک و تردید بکار میرود برای آنست که انسان با مختصر عبادتی، بحصول نتیجه یقین کامل پیدا نکند و دچار عجب و خود بینی نگردد. و برای بدست آوردن نتیجه کامل و هدف کوشش بیشتری نموده از آنچه او را از این نتیجه باز میدارد دوری جوید.

در این آیات پس

از آنکه خداوند مردم را بعبادت و بندگی خود میخواند، علّت وجوب عبادت را بر آنان در درجه اول، بخشیدن نعمت های فراوان بآنها معرفی میکند، و از اینجهت در این آیه اقسام نعمتهای مخصوص خود را برای بشر میشمارد تا بوسیله آنها بر وجوب و لزوم بندگی نسبت بولیّ نعمت و آفریدگار، با مردم احتجاج و استدلال نماید.

«الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً ....» خدایی که زمین را برای شما همانند فرش گسترده است تا بتوانید از آن بهره برداری کامل کرده و در آن سکونت گزینید و آسمان را مانند سقف بلندی بالای سر شما بر افراشت و باران رحمت را از آسمان فرو فرستاد، تا گیاهان و نباتات و میوه ها را برای روزی شما برویاند.

__________________________________________________

(1) سوره طه آیه 43

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 91

بنا بر این خالق و روزی دهنده شما خداست و نباید برای او شریک و مانندی قرار دهید. «وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» این جمله بوجوهی تفسیر شده است.

1- با اینکه شما میدانید که بت هایی که می پرستید قادر نیستند این نعمتها را بشما ببخشند و توانایی رساندن نفع یا ضرر را بشما ندارند.

2- شما صاحب عقل و قوّه تمییز و تشخیص هستید، حجّت و دلیل را بر شما تمام می کنیم چه میتوانید حق را از باطل بشناسید.

3- همانطور که مجاهد و برخی از مفسّرین گفته اند: آیه به اهل تورات و انجیل و یهود و نصاری نظر دارد. و بآنان میگوید: شما که در کتابهای خود، باین مطالب بر خوردید و خوب میدانید، سید مرتضی میگوید: ابو علی جبائی از این آیه بر خلاف گفته دانشمندان هیئت، استدلال کرده است

چه آنان می گفتند زمین کروی است و مسطّح نمیباشد در حالی که آیه تعبیر بفراش کرده است و ناچار باید مسطح باشد.

ولی سیّد میگوید: گرچه تمام زمین کروی است ولی منافات ندارد که قسمتهایی از آن که بشر سکونت دارد مسطّح باشد تا استقرار بشر و تصرّف او در آن قسمت ها ممکن گردد

با همزه که بمعنی قطعه و باقیمانده از چیزی است گرفته شده بنا بر این بهر قسمتی از قرآن سوره گفته اند بمناسبت جدا شدن آن، از قسمتهای دیگر.

یکدیگر کتابی مانند قرآن بیاورند هرگز نخواهند توانست که مانند آن را بیاورند) بنا بر این معنای آیه اینست: اگر راست می گویید و معتقدید که قرآن سخن خدا نیست و از خود محمّد است یک سوره نظیر آنچه بر محمّد نازل شده از نظر نظم زیبا و فصاحت الفاظ و خبر دادن از گذشته و آینده بدون آنکه (وی) کتابی دیده باشد، بیاورید و نیز یاران و نزدیکان خود را بخوانید.

برخی مانند ابن عباس گفته اند که مراد از «شهداء» در «و ادعوا شهداءکم» اعوان و یاری کنندگان میباشد و مراد از «مِنْ دُونِ اللَّهِ» همان کمک طلبیدن از غیر خداوند است. و منظور از «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اینست که اگر راست می گویید که قرآن از جانب خدا نیست ....

میگوید: معنی جمله «وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ» اینست که برای تحدّی و مقابله با قرآن از خدایان خود (بت ها) کمک بطلبید.

و مجاهد و ابن جریح میگویند: مراد آیه این است که از افرادی که صلاحیت تشخیص و مقایسه را دارند بخواهید تا بر گفته های شما در مقابل قرآن گواهی دهند.

ولی گفته ابن عباس بهتر است زیرا «وَ ادْعُوا» که از دعا (خواندن) گرفته شده بمعنی استغاثه و کمک طلبی است.

__________________________________________________

(1) آیه 34 از سوره طور

(2) آیه 88 از سوره اسراء

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 94

بنا بر این معنی آیه همان است که از اعوان و یاران خود برای مقابله و تحدّی با قرآن کمک بطلبید اگر راست می گویید.

و قول مجاهد درست نیست زیرا شاهدها یا از مؤمنین هستند و یا کافران، در صورت اول مؤمنین هیچوقت حاضر نمیشوند بنفع (کفار در این باره) شهادت دهند.

کفّار

هم یا برای از بین بردن حق و یا بکرسی نشاندن باطل خود، تلاش و فعالیت مینمایند. در هر صورت جزء اعوان و یاران «شهداء» کافران بوده و بنفع آنان نظر میدهند پس بهتر است که آیه را از نظر معنا و مقصود همانند آیه «لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ» ... بگیریم همانطوری که گذشت.

گرچه برخی گفته اند شهداء را بمعنی گواهان گرفتن اشکالی ندارد زیرا عقلاء و متفکرین هرگز حاضر نمیشوند اقدام به چیزی کنند که سبب آبرو ریزی و افتضاحشان گردد. از این جهت هیچگاه حاضر بمقابله و تحدّی با قرآن نخواهند شد چه میدانند که معارضه و مقابله با قرآن، برای آنان امکان پذیر نیست.

بنا بر این آیه مورد بحث خود، گواه و دلیل بر نبوّت پیامبر اسلام است. زیرا خداوند بشر را برای مقابله و تحدّی با قرآن دعوت کرد (و از آنان خواست در ابتدا مانند تمام قرآن سپس ده سوره از آن و بالآخره تا یک سوره مانند قرآن بیاورند) و آنان نتوانستند. با توجه به اینکه در این میان عده ای از دانشمندان، سخنوران که سردسته فصحاء و عرب و اهل بلاغت بودند و بآن همه پیشرفت و ترقّی فصاحت و بلاغت در سرزمین حجاز و با آنکه قرآن بزبان آنان نازل شده بود و از طرفی با آن همه تعصّب و عناد شدیدی که کفّار نسبت بقرآن و پیامبر داشتند و برای کوبیدن و نابودی اسلام و محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم از هر گونه وسیله و دسیسه ای استفاده میکردند، نیاوردن حتی یک سوره مانند قرآن بعلاوه اقدام نکردن باین عمل، خود بهترین دلیل بر اعجاز

قرآن و صحّت نبوت و صدق گفتار پیامبر اسلام می باشد.

«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا ...» یعنی با آنکه همه تلاشها را کردید و از یاران و خدایان دروغی (بت ها) کمک طلبیدید و بالآخره نتوانستید مانند یک سوره ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 95

از قرآن را بیاورید و در آینده هم نخواهید توانست، و با آنکه میدانید که قرآن از جانب خدا است با این حال، عناد و لجاجت میورزید، پس شما در انتظار آتشی باشید که آتش زنه و مادّه سوختنی آن را انسانها و سنگها تشکیل میدهند. و برای کفّار آماده و مهیّا شده است. کلمه «لَنْ تَفْعَلُوا ..» که برای نفی ابدی است دلالت میکند که حتی در آینده نخواهند توانست مانند قرآن حتی مانند یک سوره از قرآن را بیاورند، و خود دلیل محکمی بر صحت و درستی نبوت پیامبر اسلام است. زیرا همانطوری که معلوم شد تا بامروز هم نتوانستند مانند آن را بیاورند و همین خبر دادن از آینده و مطابق شدن این خبر با واقع، خود معجزه ای است.

«فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی ....» بترسید از آتشی که در نتیجه تکذیب از پیامبر بشما خواهد رسید. با آنکه میدانید او راستگو است. «وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ»: (هیزمهای آن از سنگ و مردم است).

ابن عباس و ابن مسعود میگویند مقصود از حجاره (سنگ) همان سنگ مخصوص کبریت و گوگرد است که حرارتی شدید دارد.

و بعضی گفته اند که مراد از آن، بت هایی است که از سنگ

میتراشیدند این دسته برای اثبات گفتار خود به آیه: «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» «1»:

(شما و آنچه را که سوای خدا (بت ها) می پرستید سنگ ریزه و آتش گیره جهنمید) استدلال کرده اند.

برخی گفته اند علت اینکه سنگ (حجاره) را آتش گیره های این آتش معرفی میکند اینست که بعظمت و شدّت حرارت و هول انگیزی آن پی ببریم، زیرا آتش در صورتی میتواند سنگ را آب کند که حرارت فوق العاده داشته باشد.

برخی دیگر علت ذکرش را، این میدانند که: چون بدن جهنمیان برای همیشه میسوزد و باقی میماند و از بین نمیرود، همانند سنگی است که آتش او سرخ شده و میماند و آتش دیگری از او بدست می آید و آیه

__________________________________________________

(1) آیه 98 از سوره انبیاء

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 96

«کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها» «1» (هر چه پوست تن آنها بسوزد به پوست دیگری تبدیل کنیم تا بسختی عذاب را بچشند) مؤید این قول است. بعضی معتقدند که معنای آیه این است که: اهل جهنم با سنگهای گداخته شده بآتش، عذاب میشوند.

«أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»: (آتشی که) برای کافران آماده شده است. با این که همه گناهکاران و فاسقان در آتش خواهند بود علت اینکه در این آیه آتش را فقط برای کفّار بیان میکند، این است که تنها دسته ای که برای همیشه در آتش خواهند ماند کفّارند.

و یا از این جهت است که بیشتر جهنمیان را کافران تشکیل میدهند. و نیز گفته شده است بعلت آن است که این (نار) آتش مخصوصی می باشد که فقط برای کفّار است نه گناهکاران مسلمان. همانطوری که در آیه دیگر میفرماید «إِنَّ

الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ» «2» (منافقان در طبقه زیرین جهنّم اند).

این آیات که برای اثبات نبوت پیامبر اسلام و معجزه بودند قرآن استدلال میکند و میگوید: اگر در باره نبوت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و قرآن تردید دارید. سوره ای نظیر آن بیاورید. خود جواب کسانی است که میگویند ما نمی توانیم باستدلالات عقلی استناد کنیم و بر پایه عقل و استدلال افکار و نظریات (و اعتقادات) خود را استوار سازیم معتقدند عقل یک سره باید کنار رود یا تنها در مسائل اعتقادی باید آن را کنار گذارد «3».

و نکته دیگری که از این آیه بعضی استفاده کرده اند این است که از جمله

__________________________________________________

(1) آیه 56 از سوره نساء

(2) آیه 145 از سوره نساء

(3) برای توجه ببطلان این فکر: که عقل از حریم معارف و اعتقادات دینی باید کنار رود. کافی است باین مطلب توجه کنیم: آیا میتوان در اصل توحید یا نبوت و مسائل دیگری که باین دو ارتباط دارند جز بر پایه استدلال عقلی نظریه ای فهمید؟ اگر بنا شود عقل کنار رود چه پایه ای برای استدلال به سندیت قرآن و احادیث پیدا خواهیم کرد اگر در این موارد حکم عقل پایه و اساس بود پس پذیرفته ایم که عقل و استدلالات عقلی اگر بطور صحیح انجام شود اولین راهنمای انسانی است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 97

«أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» بر مخلوق و موجود بودن فعلی جهنم استدلال نموده میگویند اگر جهنم فعلًا موجود نبود چگونه خداوند میفرماید آتش که برای کفّار مهیّا است؟

پس چیزی که مهیّا شده است مسلما باید وجود داشته باشد.

و نظیر این استدلال نیز از جمله «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»

«1» (بهشتی که برای پرهیزکاران آماده است) «2» برای وجود فعلی بهشت نموده اند

زیر زمین، ریشه لغت جنت از جنّ (پنهان شد) است و جنّ را هم جن میگویند چون پنهان و مخفی از نظرها است. و کلمات جنون (دیوانگی) و چنین (کودک) که از نظر پوشیده بودن آن در رحم از دیده هاست، نیز از همین ماده گرفته شده است. و چون درختان باغ، زمین آن را می پوشانند بآن جنّت گفته شد، مفضّل میگوید: باغی که دارای درخت انگور باشد، فردوس می نامند و جنت فقط بباغی گفته میشود که درخت خرما داشته باشد.

ازواج- جمع زوج که در مورد زن و مرد هر دو بکار میرود. گرچه بزن زُوجه گفته میشود. و بهم شکل هر چیزی نیز زوج میگویند.

خالدون- از خلود بمعنای دوام و بقا می باشد.

جلوگیری نماید. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 99

«قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ»: این جمله بوجوهی تفسیر شده است.

1- ابی عبیده و یحیی بن کثیر میگویند: چون میوه های بهشت هر چند از درخت چیده شوند خداوند آن را دوباره سر جایش بر میگرداند. روی این اصل اهل بهشت وقتی که میوه ای را می خوردند و همان را در جایش میدیدند باشتباه میافتادند و با تعجب میگفتند این همان است که قبلًا نصیب و روزی ما شده بود.

2- ابن عباس و ابن مسعود میگویند: مراد آیه اینست که اینها قبلًا (در دنیا) روزی آنان بوده است.

3- حسن بصری و واصل بن عطا میگویند: معنای آن اینست که: این میوه ها شبیه میوه هایی است که قبلًا در بهشت از آن بهره مند بودیم در حالی که میدانستند که غیر آنست ولی چون رنگ، بو، طعم و نیکویی آن شبیه میوه های قبلی بود باشتباه می افتادند.

شیخ ابو جعفر میگوید: بهتر از همه قول ابن عباس است زیرا تعبیر آیه عام است به اینکه هر چه بآنان روزی میدادند میگفتند این همان است که قبلًا بما داده شده بود. یعنی مانند آن را در دنیا نیز بما داده بودند.

«وَ أُتُوا بِهِ» یعنی آورده میشدند.

کلمه «مُتَشابِهاً» نیز بچند وجه تفسیر شده است.

1- ابن عباس و مجاهد میگویند: میوه های بهشت از نظر رنگ شبیه و مثل هم بوده ولی طعم و مزه آنها فرق دارد.

2- قتاده و حسن بصری .... میگویند: همه میوه های بهشت از حیث خوبی مثل و شبیه همند و پست و نامرغوب در آن وجود

ندارد. «1»

3- عکرمه میگوید: چون برخی از میوه های بهشت مانند میوه های دنیا هستند

__________________________________________________

(1)

«من تلق منهم نقل لاقیت سیدهم مثل النجوم التی یسری بها الساری»

هر یک از آنان را ملاقات کنی گویی که بزرگشان را ملاقات کردم (چون در بزرگی همه مثل همند) چه آنان چون ستارگانی هستند که در سیر و گردش میباشد.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 100

اما میوه های بهشتی بهتر و خوشبوتر است.

4- ابی مسلم میگوید بعلت شباهت قسمتی از میوه های بهشت از نظر خصوصیات و لذّت به قسمت دیگر لذا کلمه «مُتَشابِهاً» گفته شد.

5- بخاطر سنخیّت و موافقت و شباهت همه میوه های بهشتی با هم، تعبیر به «متشابه» شده است. «لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَهٌ»: برای آنان است جفت هایی نیک (حور العین) یا همانطوری که حسن بصری میگوید: مراد از ازواجٌ مطهره زنان دنیا هستند که با صورتهای زیبا و مناسب آن جهان می آیند. و دور از آلودگی ها هستند و از نظر صورت و سیرت و اخلاق و کردار پاک و منزّه می باشند. این عدّه همیشه در بهشت خواهند بود و فنا و زوالی در آن راه نخواهد داشت.

«وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ» خلود در اصطلاح عبارت است از دوام و همیشگی ولی در مواردی که آغاز زمانی دارد گفته میشود و لذا این کلمه در مورد خدا که آغاز ندارد بکار نمیرود

کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقِینَ (26)

استعمال شده است همانطوری که در آیه کریمه:

«وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ». (از مردم حیا میکنی در صورتی که خدا سزاوارتر است که نسبت به او شرم و حیا کنی). کلمه تخشی بمعنای حیا میکنی گرفته شده است. و باید توجه داشت که ریشه استحیاء بمعنی ترک و امتناع از کاری است بخاطر ترس از آنکه مبادا آن کار پست و قبیح باشد.

«ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها»: از پشّه و بزرگتر از آن یا بنا بقول برخی از مفسران:

مثال زدن به پشه و بالاتر از آن از جهت خردی و کوچکی است.

ربیع بن انس میگوید: علت تشبیه به پشّه آن است که چون این حیوان تا گرسنه است زنده است و همین که سیر و فربه شد میمیرد. همچنین مردمی که این مثل در باره آنان زده شده است وقتی همه چیز برایشان فراهم شد و موقع کامیابی فرا رسید که ناگاه دست حق گریبان آنان را میگیرد.

همانطوری که آیه کریمه بیان میکند: «حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَهً»: هنگامی که بچیزهایی که بآنان داده شد خوشحال و مغرور شدند، ناگهان گرفتار پنجه عدالت ما گشته و بکیفر اعمالشان رسیدند «1».

امام صادق میفرماید: علت آنکه خداوند پشّه را ضرب المثل قرار داد. آنست که پشّه با همه کوچکی بدنش آنچه خداوند در فیل با جثه بزرگی که دارد آفریده در پشه قرار داده است باضافه دو عضو دیگر.

و منظور پروردگار از مثال زدن باین موجودات ریز، آن است که افکار مردم مؤمن را به موجودات عجیب و لطیف (و ریز) جهان متوجه سازد. و مثال زدن بحیوانات کوچک در ادبیات عرب فراوان

است «2».

__________________________________________________

(1) آیه 44 از سوره انعام.

(2)

«ضربت علیک العنکبوت بنسجها و قضی علیک به الکتاب المنزل»

بافته های عنکبوت برای تو مثلی (آموزنده) است و این همان حکمی است که خداوند در کتابش برای تو کرده است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 103

در مقابل اینگونه مثلها آنان که به پیامبر و قرآن ایمان داشتند پس میدانند که آنچه خدا گوید حق و درست بوده چه در آن تدبیر و دقت کرده اند «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ ...» و گروهی که از اسلام و قرآن سرباز زدند و کفر را پیشه ساختند میگویند این چه مثلی است که خداوند انتخاب کرده و هدفش از آن چیست؟ که بسبب آن گروه زیادی گمراه شوند و عده زیادی نیز هدایت یابند «وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً» آری گمراه نمی شوند بسبب آن، مگر فاسقان و گناهکاران «وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ».

(یا بقرآن) بدان جهت است که آیه با بیان مثال مطالب معنوی خود را روشن و واضح نمود و برای آزمایش ایمان آوردن آنان کافی بود ولی باتمام این بیانات روشن و مثال ها آن را دروغ پنداشته گمراه شدند و آنهایی که آن را پذیرفتند هدایت یافتند. و در نتیجه معنای آیه اینطور میشود خداوند بندگانش را باین نوع آیات و ضرب المثلها آزمایش میکند. پس گروهی گمراه شدند و گروهی هدایت یافتند همانطوری که معنای آیه «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ»»

: (پروردگارا بتان بسیاری از مردم را گمراه کردند) همین است.

و مثلًا اگر کسی طلا یا نقره ای را برای آزمایش بکوره بیندازد و معلوم شود طلا فاسد بوده باو میگویند: «أفسدت فضّتک»: نقره ات را فاسد کردی منظور آن

__________________________________________________

(1) سوره ابراهیم آیه 36

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 104

است که در آزمایش طلا و نقره ات فاسد و بی عیار از کار در آمد نه تو سبب فساد آن شده ای و همانطور که «اضلّ- یضلّ»- بمعنای گمراه کرد و میکند میآید همچنین بمعنای «گمراه شد و میشود» استعمال میشود هم چنان که میگویند: «فُلانٌ أَضَلَ ناقَتُهُ» فلانی شترش را گم کرد نه آنکه عمداً شترش را گم کرده باشد بلکه چنین است که شتر او گم شده است و از همین قبیل است مواردی که نسبت گمراهی و فساد بکسی داده میشود که او آن فساد را انجام نداده ولی واقع شده است مثلًا میگویند: فلان زن آن مرد را فاسد و گمراه و دیوانه کرد.

معنی این کلمه این است که آن مرد بخاطر علاقه به او بیچاره و دیوانه شد نه آنکه

آن زن واقعاً او را بیچاره یا دیوانه کرده باشد وای بسا آن زن چنین مردی را ندیده و نشناخته است و این نسبت گمراهی و دیوانگی و ... از آن جهت است که بسبب علاقه بآنها گمراه و فاسد یا دیوانه شده اند بدون آنکه سبب اصلی و حقیقی آنان باشند.

3- اضلال و گمراهی از آن جهت گاهی نسبت بخدا داده میشود که خدا آن لطف و مهربانی را که نسبت بمؤمنین (در اثر ایمان آنها) دارد و در مواقع حسّاس و لب پرتگاهها، با کمک غیبی جلوی سقوط آنان را می گیرد. چنین رحمت و لطف را نسبت بکفّار و فاسقان (به علت عناد و لجاجت خودشان) نشان نمیدهد و پس از ارشاد و راهنمایی، راه را برای آنان باز گذاشته و هنگام سقوط، با قهر و قدرت غیبی خویش جلوی سقوط حتمی را نگرفته و آنان را بحال خود وا میگذارد. تا در منجلاب فساد. گناه سقوط کنند و در نتیجه گمراه شوند و از این جهت ممکن است اضلال نسبت بخداوند داده شود و توجه دارید که هیچگونه جبری در کار نمی باشد.

(و بقول سعدی.

راهست و چاه و دیده بینا و آفتاب تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش

چندین چراغ دارد و بیراهه میرود بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش)

به تعبیر آیه شریفه: «فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 105

یُوعَدُونَ»

«1» واگذار کفّار را تا در حیوانیت فرو روند و به بازیچه های دنیا سرگرم شوند تا روز موعود خویش را ببینند.

4- نسبت اضلال به خدا از این نظر است که پس از گمراهی و کافر شدن.

خداوند به کفر آنان حکم میکند همانطوری که اگر گفتند فلانی را تکفیر کردند منظور آن نیست که او را کافر گردانیده اند. بلکه آن است که پس از آشکار شدن کفرش او را تکفیر (حکم به کفر او) کردند.

5- اضلال بمعنی هلاک کردن و عذاب آمده است: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ، یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ... و آیه إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ» «2» که بمعنی عذاب و هلاکت است و بمعنی بطلان نیز آمده است. مثل: آیه «الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ» «3».

بنا بر این معنای آیه اینطور خواهد شد: هلاک و معذّب میشوند بوسیله این آیه گروه زیادی از کافران وعده زیادی نیز بوسیله ثواب و ایمان خود هدایت میشوند و به بهشت می روند.

در هر صورت تمام مواردی که در قرآن اضلال (گمراه کردن) نسبت بخدا داده شد، بازگشت بیکی از اقسام مذکور میکند و این اضلال (در موارد فوق) غیر از اضلالی است که در قرآن نسبت به شیطان یا فرعون و سامری داده است. مانند «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیراً» «4».

و یا «وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ». (فرعون خویشان (و قبیله اش) را گمراه کرد «5».

__________________________________________________

(1) آیه 83 از سوره «زخرف» و 24 از سوره «معارج».

(2) بدکاران و گناهکاران در عذاب و آتش دوزخند. روزی که آنها

را فرشتگان عذاب برو بآتش جهنم می کشند سوره قمر آیه 48 و آیا ما در زمین هلاک و نابود شدیم؟

سوره سجده آیه 10.

(3) ... آنان که در راه خدا کشته شدند رنجها و اعمال آنان باطل و ضایع نمیشود سوره محمد آیه 4.

(4) آیه 62 از سوره «یاسین».

(5) آیه 79 از سوره «طه».

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 106

«وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ». (سامری آنان را گمراه نمود) «1».

زیرا اضلال (گمراه کردن) در موارد فوق، بشک و تردید و در فساد انداختن و راهنمایی غلط می باشد، و خداوند منزّه است از اینکه چنین کاری کند. بنا بر این اضلال باین معنی بخداوند نسبت داده نمیشود.

پیوستگی میان دو چیز در برابر فصل (جدایی).

خاسرون- از خسران بمعنی هلاکت و زیان.

ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ ....» آنچه که خداوند به پیوستگی آن فرمان داده است میبرند. در بیان آنچه آنان مأمور بوصل و پیوند آن بودند اقوالی بیان شده است. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 110

1- پیوستگی با پیامبر و مسلمین لیکن اینان این پیوند را بریدند (از حسن بصری).

2- صله رحم و رابطه با خویشاوندان.

3- پیوستگی در ایمان بهمه انبیاء و کتب آسمانی که آنان بعضی را بر بعض دیگر در اعتقاد جدا کردند.

4- لازم بود آنان میان گفتار و کردار خود رابطه و بستگی ایجاد کنند ولی فاسقان بین آن دو جدایی و تفرقه انداختند.

5- پیوستن و ارتباط با دوستان خدا که فرمان بدوستی آنان داده است و بریدن از دشمنان و کفّار و این وجه از همه آنها بهتر و جامع تر است.

یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ- اینان در زمین فساد و تباهی میکنند. فساد بیکی از سه امر تفسیر شده است.

1- دعوت مردم بکفر.

2- راهزنی و ایجاد ناامنی (هرج و مرج).

3- پیمان شکنی و یا بهتر، آیه را بهمه آنها، معنا و تفسیر نمائیم.

أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ- اینان خود را هلاک کردند و مانند کسانی هستند که سرمایه اصلی خود را از دست داده اند.

ابن عباس میگوید: هر جا در قرآن، خسارت (زیان و ضرر) بغیر مسلمانان نسبت داده شد منظور کفر و ضرر معنوی است و اگر بمسلمین نسبت داده شد مراد ضرر مادی و دنیایی است از آنجایی که کافران، قیامت و روز رستاخیز را باور نداشته و بعثت انبیاء و ... را

انکار میکردند، خداوند بدنبال آیات قبلی بنعمتهای مخصوص خود بر کافران احتجاج و استدلال میکند و میگوید: چگونه بخدا کافر شدید در حالی که شما مردگانی بودید که خدا شما را زنده کرد (عجبا که کفران و ناسپاسی در برابر نعمتهای خدا کردید).

«کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ». کلمه «کیف» در اینجا برای ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 111

تعجّب و توبیخ و سرزنش است.

و جمله «کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ» بوجوهی تفسیر شده است.

1- قتاده میگوید: معنی آیه چنین است که شما در پشت پدران خود بیجان بودید (نطفه) و خداوند شما را زنده کرد. و برای شما مرگ قطعی خواهد بود و سپس برای پاداش و جزاء (در روز قیامت) شما را زنده میکند.

2- ابن عباس و ابن مسعود میگویند: منظور آیه اینست که شما هیچ نبودید و خدا شما را از نیستی آفرید و سپس میمیراند و بار دیگر برای روز قیامت زنده خواهد کرد.

3- بقول بعضی آیه میگوید: شما مردمی گمنام بودید، ما شما را زنده و مشهور کردیم و سپس میمیرید و پس از آن برای قیامت زنده خواهید شد در ادبیات عرب در موارد زیادی افراد گمنام را «مرده» و مردم مشهور را «زنده» نامیده اند.

4- بعضی دیگر چنین گفته اند که: شما نطفه هایی در پشت پدران و رحم مادران (نطفه بی جان) بودید که شما را بدنیا آوردیم و سپس میمیرید و پس از آن برای سؤال در قبر زنده میشوید و برای روز حساب

و دیدن پاداش اعمال بسوی او باز خواهید گشت «ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» قرآن روز رستاخیز را که روز حساب و پاداش است، رجوع و بازگشت بخدا دانسته زیرا در آن روز، حکم و فرمان فقط در دست خداوند است و منظور از این بازگشت رفتن از مکانی بمکان دیگری نمی باشد.

و علت آنکه خدا در میان همه نعمتها تنها حیات (زندگی) را نام برد برای آن است که اولین نعمتی که به انسان بخشیده حیات است و بوسیله آن، انسان توانایی بهره مند شدن از لذائذ و نعمتهای دیگر خداوند را پیدا کرد.

علّت اینکه مرگ جزء نعمت ها بحساب آمده است، با آنکه سبب از بین بردن لذّتها است این است که با مرگ دوران تکلیف سپری شده و به آنچه انسان انتظار آن را دارد از پاداش همیشگی و بهشت، میرسد. پس مرگ خود، نعمتی است.

و برخی گفته اند: که ذکر موت برای آن است که مکمّل استدلال قبلی، و ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 112

بیان پایان دوره های حیاتی انسان است نه آنکه مرگ خود، نعمتی باشد.

این نکته نیز از این آیه استفاده میشود که کفر و الحاد را خداوند از بندگانش نخواسته چه، اگر آن را می خواست و سبب بوجود آمدن آن بود می بایست کفر را بخود اضافه کند و بکفار نسبت ندهد در حالی که آن را بکافران نسبت میدهد: «کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ»

هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (29)

گسترش زمین استفاده میشود نه آفرینش آن و ممکن است ترتیب آفرینش چنین بوده باشد که اول زمین خلق شده و پس از آن آسمانها و سپس گسترش زمین.

و نیز ممکن است بگوئیم که کلمه «ثم» همه جا برای تأخیر و ترتیب زمانی نیست (همانطوری که در ادبیات عرب نظایر فراوان دارد).

و این کلمه در اینجا فقط برای تذکر و یادآوری نعمتهای خدا است و نظری بتقدم و تأخّر خلقت زمین یا آسمان ندارد.

«وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» خدا بهمه چیز داناست. علت آنکه جای «علیم» (دانا) کلمه «قدیر» (توانا) بکار نرفته اینست که قدرت و توانایی خداوند در ضمن (استوی) که لازمه آن، تسلّط و استیلای بر زمین و آسمان است بیان شده است و با این کلمه میخواهد بمردم بفهماند که تسلّط و استیلای خدا توأم با علم و دانش است.

زیرا وقتی که توانایی و دانایی دست بدست هم دهند. کارها با محکمی و زیبایی بیشتری انجام می پذیرد و خداوند می خواهد ضمناً بفهماند (بمشرکان) که او به نتیجه و سرانجام کار خودشان و نعمت هایی که به آنان بخشیده عالم و آگاه است.

و نکته دیگری که از این آیه می فهمیم این است که: آفریننده و خالق زمین

__________________________________________________

(1) آیه 30 از سوره نازعات (79).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 115

و آسمان، قادر و عالم است و کارها را روی حکمت و مصلحت انجام میدهد و بکفار نعمتهایی داده است که بسبب آن، لازم است خدا را ستایش کنند و سپاسگزار باشند.

از آیه مذکور نیز میتوان یک قاعده فقهی نتیجه گرفت و آن مباح بودن همه چیز است. (اصاله الإباحه) تا وقتی که دلیل

بر حرام بودن آن برسد و استفاده این مطلب از این جهت است که خدا فرمود: آفرید «برای شما» همه چیز را و لازمه آن جواز هر نوع استفاده از آنها است

و اخلاقی او که جلوگیری از فساد و تبهکاری است «حکمت» اطلاق شده است.

آنان را رانده خود سکونت کردند. اکنون می پرسند که آیا این آدم نیز مانند جنّ خونریزی و فساد میکند؟.

2- سؤال ملائکه صرفاً برای فهمیدن بود نه در مقام انکار و اعتراض و از خدا می خواستند تا حکمت آفرینش آدم را بفهمند.

3- ابن عباس میگوید: خداوند بملائکه گفته بود که از فرزندان این آدم کسانی خواهند آمد که فساد و خونریزی میکنند و پس از آنکه خدا آدم را آفرید ملائکه از این نظر سؤال کردند که بفهمند آیا این همان آدمی است که خدا گفته بود ذریّه اش فساد میکنند یا غیر او است.

4- در آیه کریمه چیزی حذف شده که اصل آن چنین بود من در روی زمین آدم (خلیفه) می آفرینم «و من میدانم که از فرزندانش کسانی هستند که فساد میکنند و خون می ریزند» پس ملائکه سؤال کردند ما که جز تقدیس و تسبیح کاری دیگر نداریم سزاوارتریم که در روی زمین خلیفه باشیم «1».

__________________________________________________

(1) مطابق یک فرضیه و تئوری انسان از بی نهایت شروع شده و مراحل تکامل مادی را پیموده و بکشف وسائل کشنده مادی رسیده است و روی حسن سودجویی جنگها واقع شده

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 118

«وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ» (ما تو را تسبیح و تقدیس میکنیم) تسبیح ملائکه همان حمد و ستایش آنان از خدا می باشد زیرا حمد، ثنا و شکر است. و همین شکر، اعتراف است به اینکه خداوند، بزرگ و منزّه و قابل ستایش میباشد و کلمه تسبیح معنایش جز این نیست.

سپس خداوند در پاسخ ملائکه میگوید: «إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ» (من میدانم چه مصالحی در این آفرینش است که شما

نمیدانید) بعضی گفته اند که آنچه خدا میدانست و ملائکه نمیدانستند همان تکبّر و عجب ابلیس بود در ترک سجده.

قتاده می گوید: مراد علم ببودن انبیاء و صالحین در فرزندان آدم است.

قرآن پس از بیان آفرینش انسان و سؤال ملائکه برتری آدم را بر همه موجودات دیگر بیان میکند این فضیلت و برتری را تنها در سایه علم و دانش او و اینکه خداوند همه اسماء خود را به آدم آموخت «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها» میداند.

در اینکه منظور از این اسمها چیست؟ اقوالی بیان شده است.

1- قتاده میگوید: منظور از اسمها. معانی و حقیقت آنها است زیرا بدیهی است فضیلت در الفاظ و اسامی نیست جز باعتبار معنی و حقیقت.

وقتی که اسرار و حکمت این نامها را خداوند بیان کرد. ملائکه اقرار کردند که علم و اطلاعی ندارند و اصولًا تا چیزی را که خدا به آنها نیاموزد و نگوید. آنان نخواهند دانست.

2- ابن عباس و سعید بن جبیر و بیشتر مفسّران میگویند: منظور از نام ها نام تمام صنعتها و اصول و رموز کشاورزی، درخت کاری و تمام کارهایی که مربوط

__________________________________________________

و از همان وسائل در راه نابودی نوع خود استفاده کرده است و در نتیجه تمام وسائل تمدن از بین رفته و بحالت ابتدایی بازگشت شده است. و ممکن است جهت سؤال ملائکه این بود که این آدم جانشین انسانهای قبلی است و ملائکه می پرسند که خلقت چنین انسانی که طبعی سودجو و خونریز دارد فایده اش چیست و باز هم فساد و خونریزی میکند. در این باره روایات فراوانی نیز وارد شده است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 119

بامور دین و دنیا بوده که خدا

به آدم آموخت.

3- برخی گفته اند: نام تمام چیزهایی را که خلق شده و یا نشده و بعداً آفریده خواهد شد به او آموخت.

4- علی بن عیسی میگوید: فرزندان آدم همه زبانهای مختلف را از پدر آموختند و پس از تفرقه و پراکندگی، هر دسته ای بزبانی که عادت داشتند تکلّم کردند ولی با این حال بهمه زبانها دانا بودند تا زمان حضرت «نوح» و پس از طوفان که بیشتر مردم هلاک گشته و باقیمانده نیز متفرّق شدند و هر قومی زبانی را که خود بهتر می توانستند انتخاب نموده و بقیه زبانها را تدریجاً فراموش کردند.

5- از امام صادق علیه السلام سؤال شد که منظور از نام هایی که خدا به آدم آموخت چیست؟ فرمود نام زمینها، کوه ها، دره ها، بیابانها و در این هنگام نگاهش بفرشی که بر زمین گسترده بود و حضرت بروی آن قرار داشت افتاد و فرمود: حتی نام این فرش را نیز خدا به او آموخت، و گفته شده که منظور از نامها، نام ملائکه و فرزندان خود آدم بوده است.

برخی گفته اند فوائد و امتیازات و نامهای حیوانات را خدا بآدم یاد داد و اینکه هر حیوانی بچه کاری میخورد خداوند باو آموخت.

و نیز گفته شده که خداوند بآدم زبان عربی را نیاموخت و اولین کسی که باین زبان تکلم کرد، حضرت اسماعیل بود. و اضافه کرده اند سخن گفتن برای سه پیامبر معجزه بود. آدم، اسماعیل و حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم.

در نحوه تعلیم خداوند بآدم نیز اختلاف است. از اینقرار:

1- خداوند این معانی و اسماء را بقلب او الهام کرد و زبانش بآن معانی گویا شد که خود، اعجاز

و خرق عادت بود.

2- او را بفرا گرفتن آن اسماء وادار کرد.

3- اول بار زبان ملائکه را باو آموخت و آدم با آن زبان بقیه زبانها را یاد گرفت. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 120

4- بعضی گفته اند خداوند اسمهای اشخاص را بآدم آموخت بدین ترتیب خود آن اشیاء را حاضر کرد و بعد، اسم و خاصیت هر یک را باو گفت.

«ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَهِ» خداوند مخلوقات را (بقول ابن عباس) و یا صاحبان اسمها را (بقول مجاهد) بملائکه عرضه داشت و از آنان خواست که نامهای آنها را بیان کنند روی قرائت «عرضها که (ابی بن کعب میگوید) عرضهنّ (که ابن مسعود میگوید)، منظور، عرضه داشتن خود اسمها است نه صاحبان اسمها.

طبیعت و آباد کردن زمین و نشاندن درختها و مانند آن است که با زندگی در زمین سازگار میباشد.

سؤال در اینجا سؤالی پیش میآید که چگونه خدا از ملائکه مطلبی می پرسد در حالی که میداند آنها نمیدانند و یا امری میکند که ملائکه از انجام آن معذور و ناتوانند؟.

جواب دانشمندان تفسیر در جواب این سؤال اتفاق دارند که این امر حقیقتاً برای طلب انجام کار نبوده است و خدا از ملائکه نمیخواست که واقعاً اسمها را بیان کنند ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 121

چه، او میدانست که این تکلیف محالی است ولی برای مصلحت این امر، متوجه آنها شد و در بیان این مصلحت وجوهی گفته شده است.

1- هنگامی که خدا اعلام کرد که در زمین خلیفه و پیشوا قرار میدهم، در خاطر ملائکه آمد که اگر خلیفه از جنس آنان باشد فساد و خونریزی در زمین نخواهد بود در حالی که فرزندان آدم جز خونریزی و تبهکاری، نتیجه ای ندارند.

2- آنان خود را برتر و بالاتر از همه می دانستند و می پنداشتند که با بودن آنان خداوند موجود تازه ای (که برتر از آنان باشد) نمی آفریند.

3- باین عنوان از ملائکه سؤال شد که: اگر راست می گویید و میدانید که چرا من در روی زمین خلیفه و جانشین قرار میدهم این اسمها را برای من بیان کنید؟

«أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ».

4- اخفش میگوید: پرستش خدا از ملائکه مانند آن است که ما بکسی می گوییم اگر میدانی در دست من چیست بگو؟

و منظور بیان این جهت است که

او نمیداند و همچنین در آیه کریمه خدا میگوید: اگر راست می گویید که این نامها را میدانید، برای من بیان کنید. بنا بر این «امر» در اینجا فقط برای فهماندن عجز و ناتوانی آنان است نه طلب واقعی.

و ملائکه این اعتراف را با کلمه «سبحانک» شروع کردند.

نکته دیگر اینکه این کلمه که بمعنای تنزیه و تقدیس است ممکن است برای یکی از چهار معنای زیر باشد.

1- کسی جز تو از غیب اطلاع ندارد.

2- منزهی از اینکه در آفرینش آدم و خلیفه بودن او ما بتو اعتراض کنیم.

3- تو از اینکه کاری بی مصلحت و حکمت انجام دهی (چون خلقت آدم) منزّه و وارسته ای.

4- در مقام تعجب که خدا چگونه مطلبی را که بآنان نیاموخته است، میپرسد.

و علت اضافه شدن جمله «إِلَّا ما عَلَّمْتَنا» در این آیه برای بیان این مطلب است ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 122

که ما و هر مخلوق دیگری هر چه میداند همه و همه از فیض تعلیم و یاد دادن خدا است و گرنه کلمه «لا عِلْمَ لَنا» (ما نمیدانیم) در جواب سؤال کافی بود.

«إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ» خدایا تو دانا و حکیم هستی، کلمه حکیم یا بمعنای عالم است و بنا بر این از صفات خدا است که عین ذات بوده و از بی نهایت و تا بی نهایت بدان متّصف می باشد و یا بمعنای کسی است که کارش متقَن و محکم و اساسی است که بنا بر این صفتِ فعل و کار خدا میگردد.

ابن عباس میگوید فرق علیم با حکیم این است

که علیم، کامل در دانش است و حکیم کسی است که کامل در عمل (کار) میباشد. و این آیه دلالت دارد که همه علوم و دانشها از خدا است

ابلیس در خاطر داشت که بآدم سجده نکند.

علی بن عیسی این وجه را ضعیف دانسته میگوید: خطاب متوجه ملائکه بوده که شیطان داخل آنها نبود و باضافه کلمه «ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ» عام است و شامل همه میباشد و جز با دلیل نباید آن را تخصیص زد.

طرفداران این وجه در پاسخ علی بن عیسی میگویند همانطور که امر بملائکه در باره سجده به آدم شامل ابلیس هم بود در این خطاب هم ممکن است شیطان داخل ملائکه باشد و روایاتی مؤید این وجه وارد شده و طبری آن را اختیار کرده است.

3- خداوند هنگامی که آدم را آفرید ملائکه بر او گذشتند قبل از آنکه روح بر او دمیده شود و مانند آن را پیش از آن ندیده بودند با خود گفتند خدا هیچ آفریده ای را نیافرید جز آنکه ما برتر و بالاتر از آنیم و کلمه «ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ» اشاره بهمین است که آنها پنهان داشتند و آنچه را که در برابر خدا اظهار کردند همان: «أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها» این وجه را حسن نقل کرده است.

صاحب مجمع البیان وجه اوّل را اقوی می داند زیرا اعم از دو وجه دیگر است.

سؤال نکته اینکه خداوند در اینجا علم خود را به اسرار غیبی برای ملائکه بیان می کند چیست؟

پاسخ میخواهد جواب ضمنی به سؤال ملائکه دهد وقتی پرسیدند چرا کسی را خلق ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 124

می کنی که در زمین فساد می کند و خون می ریزد البتّه نه جواب صریح زیرا اگر می خواست جواب صریح دهد می فرمود: من کسی را که خون می ریزد و فساد

می کند آفریدم از نظر علم من بمصلحت بندگان خود در تکلیف.

و ضمناً اشاره به این جهت فرمود که بر بندگان است که تسلیم حکم و خواست خدا شوند چه، او مصالح آنها را بهتر از خودشان میداند و چیزهایی را می داند که آنها جاهلند.

سؤال دیگر اینکه خدا اسماء را به آدم آموخت چگونه دلالت بر علم غیب خدا دارد؟

جواب برخی گفته اند که خدا همه اسم ها را با معانی آنها به آدم آموخت تا زبانش بدانها گشوده شود. و از این راه معجزه ای برای ملائکه اقامه نمود تا دلیلی بر نبوّت حضرت آدم باشد و نیز عظمت شأنش و در اینکه خدا به او علمی داد که کسی بدان نمی رسد مگر به یاد دادن خدا، بیشتر روشن شود.

و خداوند در نتیجه این کار، ملائکه را واداشت که اولًا اعتراف کنند به اینکه خود چیزی نمیدانند و ثانیاً بدانند آدم آنچه را که بآنان میآموزد از خدا فرا گرفته است و بار دیگر بر ایشان قطعی و ثابت گردد که جز از راه آموختن خدای بزرگ علام الغیوب راهی برای فراگیری اسرار غیبی نیست.

و آنچه را که ملائکه با دلیل عقلی یافته بودند که سر چشمه هستی و علم خداست اینک با مشاهده این واقعه محکم تر گردد و از این نظر آیه کریمه می فرماید:

«أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (آیا نگفتم بشما که من میدانم اسرار غیبی آسمانها و زمین را) یعنی قبلًا با دلیل عقلی برایتان روشن و واضح کردم.

آدم اسم ها را برای ملائکه گفت و آنان ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 125

تصدیق کردند از کجا صحّت و درستی و مطابقت آنها را فهمیدند، آنها که قبلًا آشنایی با این کلمات نداشتند و سیاق کلام بر این دلالت دارد که وقتی اسم ها را شنیدند درستی آنها را فهمیدند و إلّا این آیه کریمه «أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» معنایی نداشت و نیز اگر درستی آنها را نفهمیده بودند بر اعجاز و نبوّت حضرت آدم دلالت نمیکرد؟ در پاسخ وجوهی بیان شده است:

1- چه مانعی دارد که خداوند علمی ضروری به آنان داده باشد که صحّت و مطابق بودن این اسم ها بفهمند خواه این علم از راه و طریق و واسطه ای معین باشد و یا ابتداءً و بدون وسیله بهر حال آنان با این علم، درستی اسم ها را فهمیده و از درستی آنها استدلال به نبوت آدم نمودند.

2- ممکن است هر دسته از ملائکه بیک لغت و زبان آشنا و آگاه بوده اند و خداوند که می خواست برتری آدم را بر ملائکه ثابت کند او را بهمه اسم ها و بهر لغت و زبانی آگاه کرد و وقتی به ملائکه آن اسم ها را گفت هر دسته درستی آنها را بزبان خود دانستند و وقتی دسته های دیگر نیز مطابقت و درستی گفته آدم را با زبانهای خود بیان کردند برای همه آنها فرق عادت و احاطه بهمه زبانها که آدم داشت روشن شد و در نتیجه به

نبوت آدم پی بردند.

البته این دو جواب بر این اساس است که ملائکه قبلًا نبوّت آدم را نفهمیده بودند و از راه خبر دادن به اسم ها فهمیدند و اما اگر فرض کنیم که قبلًا پیامبری آدم را میدانستند دیگر احتیاج به این دو وجه نخواهد بود. زیرا با توجه و علم به اینکه آدم پیامبر خداست درستی گفته او بر ایشان قطعی و ثابت خواهد بود

که جبائی و ابو القاسم بلخی و جمعی دیگر گفته اند و آن را نیز نوعی تعظیم برای آدم شمرده اند.

ولی با توجّه به اینکه علت سرپیچی ابلیس از سجده آدم این بود که خود را بالاتر و برتر میدانست و میگفت «أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ» «2»

__________________________________________________

(1) آیه 30 از سوره حجر و 73 از سوره ص.

(2) آیه 12 از سوره اعراف (7)

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 127

(من از او بهترم. مرا از آتش و او را از خاک آفریدی) بنا بر این اگر سجده فقط قبله قرار دادن آدم نه تعظیم و بزرگداشت او بود قطعاً ابلیس اباء و امتناعی نداشت پس قول دوم درست نیست و صحیح همان وجه اول است.

آنان فرمان دهد نافرمانی و مخالفت نمی کنند و امر خدا را انجام میدهند) بنا بر این ابلیس که نافرمانی کرد ملک نبود.

3- برای ابلیس ذریه و نسل است قرآن می گوید: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِی وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ» «3» (آیا او و نسلش را دوست خود میگیرید غیر از خدا در حالی که او دشمن شماست) و حسن بصری می گوید: ابلیس پدر جن است همانطور

__________________________________________________

(1) آیه 50 از سوره کهف (18).

(2) آیه 6 از سوره تحریم (66). [.....]

(3) آیه 50 از سوره کهف (18).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 128

که آدم پدر بشر میباشد در حالی که ملائکه روحانی اند و توالد و تناسل و خوردن و آشامیدن ندارند.

4- قرآن در باره ملائکه می گوید: «جاعِلِ الْمَلائِکَهِ رُسُلًا» «1» (کسی که فرشته ها را فرستادگان خود قرار داد) و بدیهی است که کفر و فسق از ساحت فرستاده خدا دور است و اگر بر آنان فسق روا باشد دروغ نیز روا است. در این صورت فرستاده نمی توانند باشند.

رفتند جز مردی کوفی که از این استثناء فهمیده میشود مردم کوفه نیز مانند مردم بصره مأمور بوده اند ولی علت اینکه تنها مردم بصره را نام برده زیادی عده آنها بوده است. و یا استثناء منقطع باشد مانند آیه کریمه: «ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ» «2» و مؤید این نظر است آنچه ابن بابویه در کتاب «نبوت» از جمیل بن درّاج نقل می کند که میگوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: ابلیس فرشته بود یا جنّ؟ و یا اینکه عهده دار کاری در آسمانها بود؟

حضرت فرمودند نه فرشته بود و نه کاری در آسمانها داشت او جن بود ولی ملائکه خیال میکردند او از خودشان است چون با آنها بود تا وقتی فرمان سجده به آدم از طرف خدا صادر شد او نافرمانی کرد و فطرتش آشکار شد.

__________________________________________________

(1) آیه 1 از سوره فاطر (35).

(2) آیه 157 از سوره نساء (4).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 129

ملائکه و از مردم بر میگزیند فرستاده هایی را که «من» (از) برای تبعیض است و معنایش این است که خدا بعضی از ملائکه را برای فرستادگی خود برمیگزیند نه همه آنها را.

وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ- در باره اینکه شیطان از کافران بود نیز چند قول نقل شده است.

1- او کافر شد همانطور که قرآن در مورد فرزند نوح می فرماید «فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ» «2» (او از غرق شده ها گشت) و منظور این است که غرق شد.

آن جاودانی خواهی شد راهنمایی و دلالت کنم) و بدیهی است که اگر این بهشت ابدی بود آدم آن را میدانست و نیاز بدلالت شیطان نداشت.

ولی بیشتر مفسّران و حسن بصری و عمرو بن عبید و واصل بن عطا و بسیاری از معتزله چون جبائی و رمّانی و ابن اخشید معتقدند که این همان بهشت جاوید بوده است زیرا از نظر ادبی «الف و لام» «الخلد» برای تعریف است و این کلمه مانند اسم خاصّی برای آن بهشت شده است.

__________________________________________________

(1) آیه 120 از سوره طه (20).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 133

و در جواب اینکه اگر بهشت جاوید بود چگونه شیطان در آن میزیسته و آدم را فریب داده است میگویند ممکن است آدم صدای شیطان را از خارج بهشت شنیده باشد.

و از این که چگونه آدم از آن خارج شد در حالی که هر که داخل بهشت جاوید گردد برای همیشه در آن خواهد ماند میگویند این ماندن در صورتی است که اهل بهشت برای گرفتن پاداش زحمات خود در آن استقرار پیدا کنند اما قبل از آن همه چیز و همه کس باید فانی شوند همانطور که قرآن می فرماید: «کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» «1» (همه چیز جز او هلاک و فانی خواهند شد.)

«وَ کُلا مِنْها رَغَداً» از میوه ها و نعمت های بی رنج بهشت سود ببرید و بخورید هر چه خواستید جز اینکه به آن درخت نزدیک نگردید یعنی بقول امام باقر از آن نخورید و برای خوردن نزدیک بآن نشوید شاهد همین معنا است که مخالفت این نهی از خوردن میوه آن درخت پدید آمد نه از نزدیک شدن به آن.

و با شاهد دیگر اینکه قرآن می گوید: «فَأَکَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما» «2» (از آن خوردند و عورت هایشان نمودار و آشکار شد).

نور هدایتشان بهره مند گردند.

مجبور کند و به کار نیک و ترک زشتی ها وادارد و بطوری که هر گاه نیّت کار زشت کنند آنان را از آن باز دارد همانطور که خداوند، اطفال و غیر مکلّفین را به بهشت داخل می کند و بدیهی است که آنان مکلف نبوده اند تا بهشت پاداششان باشد

از همان جهت است که گفتیم که او سبب این امر شد.

باید دانست اخراج آدم از بهشت و هبوط به زمین از باب عقوبت و کیفر آدم نبود زیرا با ادلّه قطعیه و ثابت میدانیم که بر پیامبران ارتکاب گناه و قبیح هرگز روا نیست و هر کسی که بر آنها انجام گناه را جائز دانسته آنها را درست نشناخته و بزرگترین دروغ را بخدا نسبت داده است.

بنا بر این اخراج آدم از بهشت از این جهت شد که با خوردن میوه آن درخت منهی، مصلحت تغییر یافت و حکمت و تدبیر الهی ایجاب کرد که آدم و حوا بزمین ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 137

آمده و گرفتار تکلیف و مشقت گردند و لباس بهشتی، از اندام آنان گرفته شده و آنچه را که خداوند از روی تفضّل و لطف نه بعنوان پاداش و استحقاق به آنها داده بود از آنها بگیرد تا امتحان، شدیدتر شود همانطور که کسی را بی چیز میکند پس از آنکه مدتی باو ثروت میدهد و زنده ها را میمیراند و مرد سالم را بیمار میسازد و پس از خوشی ها، گرفتاریها میدهد همه اینها بخاطر آزمایش درون و بدست آمدن مقدار مقاومت و نیروی صبر اشخاص است.

با توجه به اینکه شیطان پس از سرپیچی از سجده بآدم از بهشت اخراج شد و آدم و حوا در بهشت بودند چگونه شیطان توانست آنها را اغوا کند؟ میگویند آدم به نزدیک درب بهشت میآمد و ابلیس

از نزدیک شدن به او ممنوع نبود لذا نزدیک میآمد و با آدم سخن میگفت (ابی علی جبائی).

یا شیطان از زمین با آنها صحبت میکرد به جملاتی که آنها می فهمیدند و یا بصورتهای دیگر که گفته شده است. بهر حال ظاهر قرآن اینست که بطور مشافهه شیطان با آدم و حوا سخن گفت و آنها را اغوا کرد.

قُلْنَا اهْبِطُوا ...- در اینکه چرا قرآن خطاب را بصورت جمع آورده با اینکه مخاطب آدم و حوا بود وجوهی گفته شده است:

1- خطاب به آدم و حوا و ابلیس متوجه است این را «زجاج» و جماعتی از مفسران اختیار کرده اند اگر چه ابلیس قبلًا خارج شده بود ولی منافات ندارد که گفته شود بهمه آنها «بیرون روید» همانطور که می گویند همه کسانی که در زندان بودند بیرون آمدند اگر چه بعضی جلوتر و بعضی دنبال تر اخراج شده باشند.

2- آدم و حوا و ذریه و فرزندان آنها.

3- منظور فقط آدم و حوا است و جمع آوردن آن روی عادت محاورات عربی است که اوّلین مرتبه جمع نزد آنها دو است همانطور که آیه کریمه می فرماید:

«إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ» «1» (هنگامی که چریده بود

__________________________________________________

(1) آیه 78 از سوره انبیاء (21)

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 138

در آن گوسفندان قوم و ما گواه داوری کردن و حکم ایشان بودیم).

و مراد از حکم آنها (هُم- ضمیر جمع) حکم داود و سلیمان بوده و حتی کلمه «اخوه» در آیه کریمه: «فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ» «1» (پس اگر باشد برای او برادری ....)

که بر دو برادر حمل شده است. و اگر دو برادر باشد حکم شش

یک بردن مادر هست.

4- آدم و حوا و وسوسه.

5- آدم و حوا و حیوانی که شیطان بوسیله آن وسوسه کرد ولی بدیهی است این دو وجه ضعیف است.

بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ- بعضی از شما با بعضی دیگر دشمنید یعنی آدم و فرزندانش با شیطان و نسلش دشمن همند.

اگر چه از طرف آدم چیزی که سبب عداوت و دشمنی شود نبود ولی حسد و مخالفت شیطان با آدم این دشمنی را ایجاد کرد، و دشمنی آدم با ابلیس، ایمان و بعکس، دشمنی ابلیس با آدم، کفر است.

«حسن» می گوید: منظور از این آیه، دشمنی ذریه آدم با فرزندان شیطان است و بدیهی است این جمله ها برای تحذیر و بر حذر داشتن آنان است نه امر. چه خدا امر بدشمنی نمیکند و فرمان، در باره هبوط و نزول است در حالی که دشمنی نسبت بهم دارند.

و اما بنا بر آن وجه که خطاب را متوجه آدم و حوا بدانیم پس مراد از این دشمنی همان ناسازگاری ذریه آنهاست که بعضی با بعضی دیگر خواهند داشت و اگر آدم و حوا مخاطب شده اند از این جهت است که آنها ریشه و اصل ذریه و فرزندان خود هستند.

وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ- برای شما در زمین قرار و آرامشی است و از آن بهره مند می شوید تا زمان مرگ یا روز قیامت و یا تمام شدن عمرها (و هر

__________________________________________________

(1) آیه 11 از سوره نساء (4).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 139

فردی در آن است تا وقتی که عمرش پایان یابد).

ابو بکر سراج می گوید: اگر آیه کریمه می فرمود «و لکم فی الارض مستقر و متاع» بدون کلمه

«الی حین» ممکن بود تصور شود که این اقامت در زمین تا بی نهایت ادامه دارد ولی فرمود «الی حین» یعنی این اقامت فقط تا وقت انقطاع از آن ادامه دارد.

از نظر ادبی این دو جمله با هم فرق می کنند که گفته شود: «انْ هذا لکم حیناً» و یا «الی حین» و فرق آنها در اینست که کلمه «الی» چون دلالت بر انتهاء و تمام شدن دارد پس ناچار باید آغاز و ابتداء هم داشته باشد ولی در صورت اول این چنین نیست.

از این که خدا نسبت گناه آدم را به شیطان می دهد، فهمیده می شود که گناه بنده خواست خدا و فعل او نیست و خدا کسی را از عبادت منع نکرده و بگناه وانمیدارد زیرا آنچه که به شیطان نسبت داده شده خدا از آن مبرّا و منزّه است.

و نیز از این آیات استفاده میشود که وسوسه شیطان در ارتکاب گناه تأثیر بسزا دارد

و یا او را توفیق توبه داد و به او ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 141

کلماتی آموخت تا آنها را بگوید و توبه اش پذیرفته شود.

إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ- او پذیرنده توبه هاست که توبه ای را پس از توبه ای دیگر قبول می کند یا پذیرنده توبه از گناه است هر چه آن گناه بزرگ باشد و از عذاب آن چشم می پوشد و او مهربان است و نکته کلمه «الرحیم» این است که این لطف و پذیرش توبه فقط از روی صفت رحیمیّت و مهر الهی واقع میشود.

حسن بصری می گوید: خدا آدم را جز برای زندگی در زمین نیافریده بود.

بطوری که اگر این گناه را هم مرتکب نمیشد بهر حال از بهشت بیرون می آمد و در زمین زندگی می نمود. ولی دیگران معتقدند که خدا آدم را آفرید که اگر گناه کند در زمین و اگر نه در عالمی دیگر زندگی کند.

نظر ما پذیرش توبه از طرف خدا و چشم پوشی از عذاب، فقط روی لطف و مهر و تفضّل الهی است نه اینکه بر او واجب باشد.

اما معتزله پذیرش توبه را بر خدا واجب میدانند و میگویند خدا بآن وعده داده است و هیچگاه از وعده اش تخلف نمیکند اگر چه خود وعده اش روی تفضّل باشد.

است و همانطور که در آیه کریمه میفرماید:

«فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ «1» (پس گفت به آن و بزمین برغبت یا کراهت بیائید گفتند، برغبت آمدیم).

که در اینجا کلمه «أتینا» (آمدیم) منظور اینست که ما با آنچه در ما است آمدیم فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ ... هر کس پیروی کند از پیامبران و بدنبال راهنمایی من رود باو هول و هراسی از اهوال قیامت نمیرسد و غمگین و محزون از فوت ثواب نمیشود اگر چه ممکن است بسبب حوادث دنیا غمگین شود و معلوم است که کسی از آلام و گرفتاریهای دنیا مستثنی نیست.

از ذیل آیه فهمیده میشود که دلالت، ملازمه با پیروی ندارد و ممکن است دلالت باشد اما پیروی نباشد ولی اهتداء و هدایت یافتن همیشه در اثر پیروی و قبول است

آن ولی عوض، اعمّ از آن است و بدل چیزی است که بجای دیگری قرار میدهند و فرق «ثمن» با «قیمت» (ارزش) آن است که «ثمن» (بهاء) ممکن است مساوی با کالا و ممکن است زیاد و کم باشد ولی «قیمت» با کالا برابر است.

رسول اکرم بوده اند ولی چون افتخارات پدر و جد در فرزند محفوظ میماند و اولاد معمولًا بدانها می بالند پس همه این نعمت ها برای آنها نیز بوده است.

و با اینکه نعمت ها فراوان بوده ولی در این آیات کلمه «نعمت» مفرد آمده است چون منظور، جنس نعمت است مانند آیه کریمه: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» «1» (اگر بخواهید نعمت خدا را بشمارید شماره کردن آن نتوانید) و بی شک منظور از نعمت، در این آیه یک نعمت نیست و الّا قابل شمارش بود بلکه مقصود جنس نعمت است.

بعضی از مفسران میگویند: منظور از این نعمت همانهایی است که بخود اینان داده شده است یا نعمت هایی است که آنان و پدرانشان از آنها بهره مند بوده اند و نعمت های خدا بر آنان از نظر مادی مثل اینکه پدرانشان را نعمت حیات و زندگی داد تا ماندند و این فرزندان بوجود آمدند و به آنها روزی میدهد و بلاء و گرفتاری را از آنان دور میکند و از نظر معنوی به آنان عقل و فکر داد تا بتوانند از راه استدلال به یگانگی خدا و بمعارف الهیه پی ببرند و نعمت های خدا را شکر کنند و شایسته پاداش های الهی گردند.

پس این آیات، نعمت های پدرانشان (بقول اوّل) یا خودشان را (بقول دوم) یادآوری میکند.

__________________________________________________

(1) آیه 34 از سوره ابراهیم. [.....]

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 147

از نعمت هایی که خدا به پدرانشان داده همان است که آیه کریمه بیان میکند:

«وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ» «1» (چون

موسی بقوم خویش گفت: ای قوم نعمت خدا را بیاد آورید که میان شما پیغمبران پدید آورده شما را پادشاهی داد و بشما آنچه را که به هیچیک از اهل عالم نداد عطا کرد).

ابن انباری میگوید: معنای آیه کریمه این است که: بیاد آورید نعمتی را که بشما دادم و آن علم تورات و بیان صفت محمّد بود که من شما را به پذیرش و تصدیق آن، الزام نمودم ولی پس از آن که آن حضرت برانگیخته شد آنان پیروی نکردند و گویی این نعمت را فراموش نمودند.

«أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ»-

کتاب آسمانی را برای مردم بیان

__________________________________________________

(1) آیه 20 از سوره مائده (5).

(2) آیه 187 از سوره آل عمران (3).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 148

کنید و کتمان میکند) که در اینجا تعبیر به میثاق و پیمان شده است.

بودن آن، اعتراف میکند.

ولی قول اول بهتر است زیرا این آیات می خواهد بر آنان حجّت و دلیل بیاورد که چرا بقرآن ایمان نمی آورید در حالی که قرآن همانند کتاب های آسمانی شما صفات پیامبر خاتم را بیان میکند.

وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ- شما اول کافر بآن نباشید با توجه به اینکه اولین دسته مخالف و منکر آن حضرت قریش بودند نه یهود آیه را بچند صورت تفسیر کرده اند.

1- کافر در میان اهل کتاب.

2- شما در گروه پیشروان کفر نباشید تا مردم بدنبال شما آیند (از ابی العالیه) 3- شما از منکران صفت پیامبر نباشید (از ابن جریح) بنا بر این قول، ضمیر «به» برسول اکرم باز میگردد.

4- شما اولین کسی نباشید که کتاب دینی خود و تورات را رها کنید که در آن ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 150

صفات پیامبر ذکر شده است زجاج که گوینده این قول است آن را تأیید میکند به اینکه چون خطاب به علماء یهود است طبعاً وقتی آنان منکر شدند پیروانشان نیز منکر خواهند و لذا قرآن میگوید شما اول کافر بآن نباشید.

و همو میگوید: «به» به تورات بر میگردد نه قرآن زیرا آنان خود، اظهار میکردند که منکر قرآنند و مطلب تازه ای نبود که این آیات بیان کند.

علی بن عیسی میگوید: ممکن است منظور این باشد که اول کافر بقرآن نباشید زیرا در کتاب شما (تورات) حقّانیت قرآن ثابت است

جستن در کفر را گناه بیشتری میداند این است که اگر در این جهت آنان پیشقدم شوند بدعتی را پایه گذارده اند که دیگران بدنبال آنها خواهند بود و بدیهی است که وزر و بال بدعت گذار بمراتب بیشتر از گناهکار عادی است.

از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود: کسی که پایه گذار سنّت نیکی باشد ثواب عمل بدان، تا روز قیامت عاید او خواهد بود.

و کسی که روشی زشت را بدعت گذارد وزر و گناه کسی که بدان عمل کند تا روز قیامت دامنگیرش خواهد گردید «1».

وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا ... در شأن نزول این آیه از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: جمعی از یهود چون حیّ بن اخطب و کعب بن الاشرف بر یهود فرض و لازم کرده بودند که هر سال غذا و طعامی بدانان دهند و چون اسلام، این حکم را باطل نمود آنان بانکار صفت رسول اکرم که در تورات بود پرداختند و آیات تورات را تحریف کردند تا هم چنان آنچه از مردم میگرفتند باقی بماند و منظور از «ثمن قلیل» (بهاء کم) در این آیه همین است که آیات کتاب را بدان نفروشند.

__________________________________________________

(1) من سن سنه حسنه فله اجرها و اجر من عمل بها الی یوم القیمه و من سن سنه سیئه کان علیه و زرها و وزر من عمل بها الی یوم القیمه.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 151

وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ- در این عمل خود، و انکار محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم از خدا بترسید و باکی نداشته باشید

از اینکه غذای کمی از دست شما میرود.

بدیهی است این آیه که میفرماید: آیات خدا را بهاء کم نفروشید معنایش آن نیست که با بهاء زیاد اشکال ندارد بلکه منظور این است که بهاء هر چه بالاتر باشد باز هم نسبت باین آیات، ناچیز است و هیچ چیز نمی تواند برابر آنها باشد مانند آیه کریمه: «وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» «1» (هر که با خدای یگانه خدای دیگری بخواهد که برهان ندارد) معنایش این است که اصلًا نمی تواند برهان و دلیل داشته باشد.

«عقل» گفتند چون صاحبش را از زشتیها باز میدارد و از این جهت در مورد خدا عاقل گفته نمیشود.

و رسالت پیامبر اسلام.

2- روز قیامت و پاداش و جزاء.

3- عذابهایی که بر بنی اسرائیل در نتیجه افتراء بر خدا و احکامی را که بدروغ به او نسبت دادند بر آنان نازل شد و بهر کسی که این کار را کند نازل خواهد شد.

4- آنچه بر بنی اسرائیل در اثر نافرمانی نازل شد چون مسخ و مانند آن.

سؤال اگر واقعاً نبوّت رسول اکرم برای اینان معلوم بود پس بخدا نیز علم و ایمان داشتند و ما گفتیم هر که خدا را بشناسد و باو ایمان آورد کافر نیست پس چطور در باره این دسته حکم بکفر شده است؟

جواب هر که خدا را بدان صورت که شایسته است نشناسد محکوم بکفر است و اینان اگر چه اصل آن ذات را میدانستند اما چون به آن صورتی که باید بشناسند نبود لذا سزاوار پاداش نبوده محکوم بکفر شدند.

بعضی در جواب از این سؤال گفته اند تنها علم و ایمان در استحقاق پاداش و ثواب ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 154

کفایت نمیکند بلکه نیاز بعمل دارد و اینان چون بایمانشان عمل نکردند سزاوار پاداش نشدند.

أَقِیمُوا الصَّلاهَ .... نماز را با ارکان و حدود و شرائط آن که پیامبر اسلام بیان کرد انجام دهید و آنچه خدا بر اموالتان قرار داده مطابق دستور پیامبر بدهید.

وَ آتُوا الزَّکاهَ ... ناگفته بدیهی است قرآن اجمالًا از واجبات نام میبرد اما تفصیل و شرح آنها بعهده رسول اکرم و ائمه اطهار است همانطور که قرآن میگوید: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» «1» (آنچه پیامبر آورد

بگیرید و آنچه شما را از آن باز میدارد ترک کنید).

وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ- در جواب اینکه چرا در میان همه افعال نماز فقط رکوع نام برده شده است سه وجه گفته اند.

1- چون خطاب متوجّه یهود است و آنان در نمازشان رکوع نداشتند لذا رکوع که مخصوص نماز مسلمین است ذکر شده تا معلوم گردد که امر، باقامه نماز اسلامی است.

2- منظور از «رکوع» همان نماز است که برای تأکید با تغییر لفظ، دو باره بیان شده است و چون رکوع، اوّلین جزئی است از نماز که دیده میشود و برای دیگران معلوم میگردد که شخص در حال نماز است از این جهت در مقام تعبیر، بجای نماز گفته شده است.

و ممکن است در همین وجه علاوه بر جنبه تأکید قرینه و بیانی باشد بر اینکه مقصود از نماز، همان نماز معلوم شرعی است که رکوع دارد نه آن نمازی که خود آنها داشتند.

3- ذکر رکوع با راکعان برای تشویق و وادار کردن مردم به نماز جماعت است.

أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ ...- شما ای دانشمندان یهود که به نزدیکان مسلمان خود

__________________________________________________

(1) آیه 7 از سوره حشر.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 155

سفارش میکنید در دین خود (اسلام) پایدار و ثابت بمانند آیا خودتان را فراموش کرده اید؟ و چرا خود اسلام نمی آورید؟

بنا بر این در این آیات مقصود از کلمه «برّ» (خوبی) ایمان بمحمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است.

خداوند در این سؤال آنان را بر ترک اسلام یعنی آئینی که میدانند حق است و دیگران را نیز بآن ترغیب میکنند توبیخ و سرزنش کرده است.

ابو مسلم میگوید: همین علماء یهود بودند که

پیش از بعثت نبی اکرم و عرب را بایمان باو دعوت میکردند اما پس از ظهورش کافر شده و نپذیرفتند.

ابن عباس در تفسیر آیه میگوید: آنان دیگران را به پیروی از کتاب دینی «تورات» وا میداشتند اما خود، آن را ترک میکردند زیرا آنان که پیامبر اسلام را نپذیرفتند در واقع تورات را کنار گذاشتند.

قتاده میگوید: آنان مردم را به اطاعت از خدا دعوت میکردند اما خودشان مخالفت و نافرمانی داشتند.

انس بن مالک از رسول اکرم نقل میکند که آن حضرت فرمود: در شب معراج بر مردمی گذشتم که لبانشان را با آلاتی آتشین می بریدند.

من از جبرئیل پرسیدم اینان کیانند؟ او گفت: اینان خطباء و گویندگان و- واعظانی هستند که خود بدانچه میگفتند عمل نمیکردند.

بعضی میگویند این آیات در باره صدقه است که شما، مردم را بدادن آن امر میکنید ولی خود، آن را ترک مینمائید و وقتی مستمندان و فقراء پیش شما می آیند که صدقات را بین آنان تقسیم کنید شما خیانت میورزید.

وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ ... در حالی که شما تورات را می خوانید و صفات محمّد را در آن می بینید.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ- آیا نمیدانید- در اینکه منظور از این آیه چیست این وجوه بیان شده است: ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 156

آیا نمیدانید؟:

1- آنچه میکنید از نظر افکار مردم زشت است (از ابی مسلم) 2- این کار دانایان نیست.

3- که خدا شما را بر این کارتان عذاب و عقاب میکند.

4- آنچه در تورات نوشته شده درست است تا محمّد را پذیرفته و پیرویش کنید.

سؤال اگر امر به نیکی ها واجب است مانند خود نیکی پس چرا

خداوند آنان را بر این کارشان توبیخ میکند؟

جواب توبیخ آنان از این نظر نیست که به نیکی فرمان میدادند بلکه از این جهت است که آنان می گفتند و خود، بدان عمل نمیکردند و لذا سزاوار این مذمّت و سرزنش شدند چون سرپیچی از وظیفه و ترک آن از کسی که خودش بآن امر میکند زشت تر و ناپسندیده تر از گناه افراد دیگر است

بر این کمک خوبی در راه وفای بعهد الهی است. لذا اگر در باره مطلبی رسول اکرم را حزن و اندوه فرا میگرفت از نماز و روزه کمک می طلبید و با نماز خواندن و روزه گرفتن آن اندوه را از خود دور می نمود. اما آن دسته ای که مسلمانان را طرف خطاب این آیات میدانند میگویند: منظور آیات این است که برای رسیدن بآنچه پیروان رسول اکرم را وعده داده ایم و نیز بر سختی ها و مشکلات عمل باحکام و وظیفه از صبر بر طاعت ها و بازداری نفس از گناهان و نیز از نماز کمک بگیرید زیرا نمازگزار با توجه بمعانی آیاتی که در نماز میخواند قهراً از مواعظش پندگرفته و به امر و فرمانش تن میدهد و از گناهان خود را باز میدارد.

وجه دیگر: اینکه در میان کارهای قلبی از صبر بالاتر و در میان کارهای بدنی از نماز مهمتر نیست.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: هنگامی که اندوهی از کارهای دنیا شما را فرا گرفت چه میشود که وضو گرفته بمسجد روید و در آنجا دو رکعت نماز بخوانید و از خدا رفع آن اندوه را بخواهید مگر نشنیده اید که خدا می فرماید:

«وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَهٌ» بیشتر مفسران بر آنند که ضمیر «ها» به نماز بر میگردد و با اینکه دو چیز «صبر و صلاه» قبلًا در آیه گفته شده بازگرداندن ضمیر «ها» را بخصوص «صلاه» با این دو وجه درست کرده اند.

1- باعتبار عظمت و اهمیت نماز و واجب بودنش بر همه و ایجاد حالت قرب بخدا 2- اگر چه در ظاهر فقط به نماز بازگشته ولی در

واقع منظور هر دو آنها است مانند آیات کریمه: «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ» «2» (کسانی که طلا و نقره را گنج میکنند و آن را در راه خدا خرج نمیکنند)

__________________________________________________

(1) إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ.

(2) آیه 34 از سوره توبه.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 159

«وَ إِذا رَأَوْا تِجارَهً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها» «1» (اینان وقتی تجارت یا لهوی دیدند بسویش شتافتند)- «وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ» «2» (بهتر بود که خدا و رسولش را راضی کنند) که در همه این آیات ضمیر بکلمه دوم برگشته اما منظور هر دو چیزی که قبلًا ذکر شده است می باشد.

ولی عده ای دیگر معتقدند که ضمیر «ها» به استعانت (کمک گرفتن) بر می گردد که از امر بآن، فهمیده میشود.

قول سومی در اینجا وجود دارد که ضمیر «ها» را به کلمه ای محذوف بر می گردانند و آن «اجابت پیامبر» (بقول اصم) و یا «مؤاخذه نفس بصبر و نماز» یا «انجام آنچه گذشت» یا «صبر از گناه ها» یا «صبر از این لغزش» (بقول ابی مسلم) ولی با توجه به اینکه قبلًا ذکری از این کلمات نشده تا قرینه ای بر حذف آنها بوده و ضمیر بدانها برگردد، نادرستی و ضعف این اقوال معلوم میشود.

لکبیره.- مفسّران چون حسن و غیره کلمه «کبیره» (بزرگ) را بمعنای سنگین گرفته اند از باب ملازمه بین بزرگی، و سنگین و زنی، و سپس بهرچه بر نفس، سخت و گران است این کلمه گفته شده و میشود.

إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ- جز بر خاشعان یعنی کسانی که در برابر پروردگار خاضع و متواضعند زیرا آنان خود را بدانها

عادت داده اند و بر ایشان زوال نعمت و ثروت، گران نیست.

مجاهد میگوید مقصود از «خاشعین» مؤمنانند و همانطور که مریض دواهای تلخ را میخورد بامید نتیجه و بهبودی، مؤمنان نیز که نتیجه عبادات خود را میدانند در انجام وظیفه اگر مشکلی باشد تحمل کرده و حتی احساس سنگینی و گرانی هم نمیکنند.

ولی حسن معتقد است که مقصود از خاشعین، خائفان و اندیشمندان از خدا است.

__________________________________________________

(1) آیه 11 از سوره جمعه. [.....]

(2) آیه 62 از سوره توبه.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 160

الَّذِینَ یَظُنُّونَ ... خاشعان کسانیند که گمان دارند خدای خود را ملاقات میکنند، بیشتر مفسران کلمه «یظنون» را در این آیه بمعنای «یقین دارند» گرفته اند چه «ظنّ» در بسیاری از موارد بمعنای یقین آمده است «1» و نیز ملاقات را بمعنای یافتن و گرفتن آنچه خدا وعده داده است دانسته اند.

بنا بر این معنای آیه چنین میشود: کسانی که یقین دارند آنچه را که خدای آنها وعده داده است خواهند یافت مانند آیه کریمه: «أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ» «2» (من یقین داشتم که حساب خویش را خواهم یافت).

بعضی «یظنّون» را بهمان معنای ظاهریش (گمان میکنند) گرفته میگویند کلمه «با گناهان» در آیه باید فرض کرد و معنای آیه بنا بر این قول چنین است:

خاشعان کسانی اند که میترسند و بیم دارند که با گناهانشان خدای خود را ملاقات کنند.

از همین دسته که یظنون را بهمان معنای «گمان میبرند» میدانند بعضی معتقدند که «ملاقات خدا» کنایه از مرگ است همانطور که می بینیم وقتی کسی مرد میگویند:

خدایش را ملاقات کرد و آیه را چنین معنا میکنند خاشعان مردمی اند که همیشه گمان دارند عمرشان تمام شده و هم

اکنون خواهند مرد که طبعاً بدنیا تکیه نکرده و از گناه، دوری میجویند و قولی را که ملاقات خدا، بمعنای یافتن پاداش است تأکید میکند این آیات در باره منافقین:

1- «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ» «3» (خدا هم در دل آنان نفاق

__________________________________________________

(1)- هم چنان که درید بن صمه که از شعراء دوران جاهلیت است و اسلام را نیز درک نموده میگوید.

«فقلت لهم ظنوا بالغی مدحج سراتهم فی الفارسی المسرد»

من بآنان گفتم یقین کنید بدو هزار افرادی پوشیده در اسلحه که رؤساء آنان در زره های بهم پیوند داده و بافته ای هستند که سواران جنگی می پوشند و «ظنوا» بمعنای «یقین کنید» آمده است.

(2) آیه 20 از سوره الحاقه (69).

(3) آیه 77 از سوره توبه.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 161

انداخت تا روزی که بکیفر خود برسند) و «وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلی رَبِّهِمْ قالَ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ» «1» (اگر آنها را به بینی آن دم که در پیشگاه پروردگارشان نگاهشان دارند بآنان خطاب رسد مگر این عذاب، حق نیست گویند چرا به پروردگارمان سوگند).

در حدیث رسیده است: کسی که بر مال شخص مسلمان بدروغ سوگند خورد خدا را در حالی که بر او خشمگین است ملاقات خواهد کرد.

بدیهی است معنای این ملاقات دیدن خدا نیست عرب میگوید: «لقاک اللَّه محابک» (خدا تو را بآنچه دوست داری برساند) و منظور رؤیت و دیدن اشخاص نیست بلکه رسیدن است بآنچه دوست داری.

«وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ»- و آنان بسوی او باز

میگردند.

سؤال و اشکال:

کلمه «رجوع» عبارت است از بازگشت بمکان و یا حالتی که انسان قبلًا بوده و یا داشته است پس رجوع مردم بسوی خدا چه معنی دارد؟ آیا قبلًا مردم در آنجا بوده اند؟

جواب:

جواب این اشکال از سه راه داده شده است:

1- مردم برای زندگی مجدّد در آخرت بازمیگردند.

2- هم چنان که پیش از آمدن بدنیا، هیچ بودند بار دیگر به نیستی باز میگردند.

3- به جهانی میروند که جز خدا کسی مالک نفع و ضرری برای آنان نیست همانطور که در آغاز آفرینش این چنین بودند چون در ایام حیات گاهی دیگری بر آنان تسلّط و قدرت داشته و منافع و ضررهایشان را تدبیر و اندیشه میکردند و معنای «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» نیز همین است.

__________________________________________________

(1) آیه 30 از سوره انعام.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 162

بهر حال منظور آیه این است که آنان بعالم دیگر اعتراف دارند و رجوع به محشر را پس از مرگ «بازگشت» معرفی کرده است

رسولان و کتاب ها و غرق کردن فرعون و نشانه ها و پیش آمدهایی که با آنها استدلال بر وجود خدا راحت تر، و تحمل مشکلات و تکالیف و وظیفه ها آسان تر میگردد و نه برتری بطور مطلق و کلی، مثل اینکه اگر گفته شود:

«حاتم بخشنده ترین مردم بود» یعنی در زمان خودش.

نظیر این آیه است آیات کریمه: «وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ. الایه» که قریباً بیان خواهد شد.

سؤال چرا این خطاب ها به بنی اسرائیل که «نعمت ها را بیاد بیاورید» تکرار شده است؟

جواب در جواب سه وجه گفته شده است.

1- روی اهمیت مطلب و لازم بودن شکر نعمت های پروردگار همانطور که گوینده در مقام اهمیّت و تأکید میگوید: «برو- برو- فوری- فوری» 2- در خطاب اول نعمت ها اجمالًا بیان شده و در دومی تفصیلًا.

3- در اولی، نعمت های خدا بر خودشان و در دومی، نعمت های خدا بر پدرانشان یادآوری شده است.

وَ اتَّقُوا یَوْماً ..- پس از آنکه خداوند نعمت های بزرگی را که به بنی اسرائیل داده یادآوری نمود آنان را به سبب کفران و ناسپاسی در برابر این همه نعمت، بروز قیامت بیم میدهد و میفرماید: (بترسید از آن روزی که هیچ کس بکار دیگری نمیخورد و او را بی نیاز نمیکند و از او بلاء و گرفتاری برطرف نمینماید).

__________________________________________________

(1) آیه 110 از سوره آل عمران.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 164

یا بقول بعضی، کسی از دیگری حق واجبی را مربوط به خدا یا مردم که بر عهده دارد اداء نمیکند مطابق آیه کریمه: «وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً» «1» (از روزی بیمناک باشید

که پدر برای پسر خویش کاری نسازد و فرزند به هیچ وجه کارساز پدر خود نشود).

وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ ...- مفسران میگویند حکم این آیه (که شفاعت پذیرفته نمیشود) مخصوص یهود است که میگفتند چون ما فرزندان پیامبران هستیم پدرانمان از ما دستگیری خواهند نمود.

خداوند با این آیات، آنان را ناامید کرده است و اگر چه بیان، کلی است ولی مقصود ابطال عقیده یهود است نه ردّ شفاعت بطور کلی زیرا اصل شفاعت رسول اکرم، امری است مسلّم و غیر قابل إنکار بین همه مسلمانان و اگر اختلافی وجود دارد در خصوصیات و کیفیّت آن میباشد.

ما معتقدیم شفاعت آن حضرت در ردّ ضررها و نجات دادن از عذاب است نسبت بمسلمانانی که گناه کرده اند ولی نه بآن حدّ و درجه که از شفاعت محروم شوند.

ولی معتزله میگویند: شفاعت در زیاد کردن منافع و پاداش نیکوکاران و توبه کنندگان است نه گناهکاران.

و نیز بعقیده ما این شفاعت همانطور که برای رسول اکرم است برای یاران برگزیده آن حضرت و ائمه اطهار علیهم السلام و مؤمنین و صلحاء نیز میباشد و خداوند بدست آنان بسیاری از گناهکاران را نجات خواهد داد.

مؤیّد عقیده ما روایتی است از رسول اکرم که مورد قبول همه میباشد و آن حضرت فرمود من شفاعتم را برای مرتکبان گناهان کبیره ذخیره کرده ام «2».

باز از آن حضرت نقل شده است که فرمود: من در روز قیامت شفاعت میکنم و قبول میشود و علی شفاعت میکند و قبول میشود و اهل بیت من شفاعت میکنند و قبول

__________________________________________________

(1) آیه 33 از سوره لقمان

(2) «ادخرت شفاعتی لاهل الکبائر»

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 165

میشود

و کمترین شفاعتی که مؤمن کند آنست که چهل نفر از برادران مسلمان خودش را که سزاوار آتش اند نجات بخشد «1».

از آیه کریمه که حسرت و ندامت کفار را در روز قیامت از اینکه شفاعت کننده ندارند بیان میکند باز میتوان بودن اصل شفاعت را فهمید آیه اینست: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ، وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» «2» (نیست برای ما شفیع و نه دوستی صمیمی).

و در حدیثی وارد شده است که:

«لا یقبل اللَّه منه صرفاً و لا عدلًا»

در اینکه عدل و صرف چیست که خدا آنها را نمیپذیرد این اقوال گفته شده است.

1- صرف بمعنای عمل و عدل فداء (بقول حسن).

2- صرف مستحبّ، و عدل واجب (اصمعی).

3- صرف- حیله، و عدل فداء (ابو عبیده).

4- صرف فداء، و عدل بودن مردی در جای دیگری (کلبی).

وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ- وقتی خدا بخواهد آنان را عذاب کند کمک و یاری نخواهند شد تا از عذاب نجات یابند.

رجوع میباشد.

فرعون- نام عمومی پادشاهان مصر بوده است چنان که پادشاهان روم را «قیصر» و پادشاهان ایران را «کسری» و پادشاهان ترک را «خاقان» و پادشاهی یمن را «تبّع» مینامیدند.

گویند نام فرعون مصر در زمان موسی «مصعب بن ریّان» بوده است.

یسومونکم- شما را بکارهای دشوار وامیداشتند و خوارتان میکردند از فعل سام که بطور لازم بمعنای بیرون رفتن چارپا بچراگاه است و بطور متعدی بمعنای وادار کردن و واداشتن بکار سخت میباشد.

سوء العذاب- عذابی سخت و دردناک.

یستحیون- زنده میگذاشتند.

بلاء- آزمایش است که گاهی از راه نعمت دادن و زمانی بوسیله عذاب و بدبختی میباشد. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 167

فرقنا- شکافتیم از «فرق» که جدا کردن دو چیز است.

با «واو»، عطف شده است. و این عطف نشان میدهد که آن دو یکی نبود یعنی هم شکنجه و اعمال شاقّه و هم کشتن فرزندان هر دو بوده است.

یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ ..- فرزندانتان را کشته و زنانتان را نگاه میداشتند تا خدمتگزاری آنان کنند و کنیز باشند و منظور از «نساء» (زنان) اعمّ از دختر و زن میباشند زیرا فرعونیان هر دو دسته را زنده نگاه میداشتند و کلمه «نساء» بر دختران «حقیقه» یا از باب «غلبه» اطلاق شده است.

وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ ..- در این شکنجه و فرزند کشتن آزمایش بزرگی برای شما بود که خدا به آنان توانایی و امکان چنین شکنجه ها را نسبت به شما داد.

بعضی گفته اند یعنی اینکه خدا شما را از شرّ فرعون و یارانش نجات داد نعمت بزرگی بود. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 168

از بنی اسرائیل بدست شما بدنیا آید باید فوری کشته شود و اگر دختر بود زنده بماند.

آنان نیز همین کار را کردند و در نتیجه، بنی اسرائیل رو به انقراض میرفتند و مرگ بزرگان و کشته شدن فرزندان همه آنان را تهدید به نیستی میکرد و عدّه ای از بزرگان قبط بر فرعون وارد شده گفتند مرگ در بنی اسرائیل افتاده است فرزندانشان کشته میشوند و بزرگانشان میمیرند نزدیک است که از نبود کارگر در میان ما، خود ما بکار وادار شویم.

فرعون دستور داد که یک سال بکشند و یک سال رها کنند هارون در آن سالی که نمی کشتند و موسی در سالی که میکشتند بدنیا آمدند.

«وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ ...» خداوند نعمت دیگر خود را بر بنی اسرائیل بیان میکند: بیاد آرید وقتی که دریا را برای شما شکافتیم و آب ها را از هم جدا کردیم تا شما از وسط آن گذشتید پس شما را از دریا و غرق، نجات داده و آل فرعون را غرق کردیم.

در اینجا اگر ذکری از خود فرعون بمیان نیامده از نظر روشن بودن آن است زیرا هدف، هلاک و نابودی فرعون و یاران است و طبعاً خود او در درجه اول باید نابود گردد و در آیات دیگر غرق خود فرعون بیان شده است مانند آیه کریمه:

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 169

«فَأَغْرَقْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِیعاً» «1» (او و کسانی که با او بودند همه را غرق کردیم) و

نیز امکان دارد که منظور از آل فرعون خود او باشد مانند آیه کریمه: «مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ» «2» (باقیمانده ای از آنچه موسی و هارون واگذاشتند) که در این آیه مقصود از آل موسی و هارون، خود آنها هستند.

وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ...- در حالی که شما ناظر بودید که آنان غرق میشدند که خود سبب شماتت بیشتر و ناراحتی زیادتر برای فرعونیان و اظهار قدرت و معجزه برای موسی است.

بعضی گفته اند: مقصود این است که اگر می خواستند میتوانستند غرق شدن آنان را ببینند نه اینکه دیدند زیرا یاران موسی سرگرم وضع خود بودند ولی قول اول صحیح تر است زیرا اولًا بنی اسرائیل کاری نداشتند تا بدان سرگرم شوند و ثانیاً همه مفسران بر آنند که یاران موسی شکافتن دریا و برخورد امواج آن را بفرعونیان دیدند تا آنان غرق شدند.

دنباله داستان ابن عباس خلاصه داستان فرعون را با بنی اسرائیل در دریا چنین بیان میکند که خداوند به موسی وحی کرد که بنی اسرائیل را از مصر حرکت دهد موسی آنان را شبانه حرکت داد و فرعون نیز بدنبال آنان با هزار هزار اسب سوار حرکت کرد همراهان موسی 620 هزار نفر بودند وقتی فرعون آنان را دید گفت اینان گروهی اندک اند که موجب خشم ما هستند و ما همگی آماده کاریم «3».

موسی بنی اسرائیل را حرکت داد تا بدریا رسیدند ناگاه توجهشان بفرعون افتاد دیدند در نزدیکی آنان است بنی اسرائیل بموسی گفتند: «پیش از آنکه تو بسوی ما

__________________________________________________

(1) آیه 103 از سوره اسراء.

(2) آیه 246 از سوره بقره.

(3) «إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَهٌ قَلِیلُونَ وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ، وَ إِنَّا لَجَمِیعٌ حاذِرُونَ،

آیه 55 از سوره شعراء (26).

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 170

بیایی و پس از آنکه آمدی ما آزار دیده و می بینیم» «1».

هم اکنون در جلو ما دریا و بدنبال ما فرعون و یارانش هستند.

موسی گفت شاید پروردگارتان دشمنانتان را هلاک کند و شما را در این سرزمین جانشین آنها نماید و بنگرد چگونه عمل میکنند «2».

یوشع بن نون بموسی گفت: فرمان خدا چیست؟

موسی گفت فرمان، آن است که با این عصایم بدریا بزنم گفت بزن و خدا بدریا وحی کرد که در اطاعت موسی باشد و دریا را چنان لرزشی گرفت که موسی نمیدانست بکدام قسمت بزند.

موسی با عصایش بدریا زد و دریا از هم شکافته شد و دو راه پدید آمد و برای هر سبطی یک راه که بروند بنی اسرائیل گفتند این راه تر است و ما می ترسیم غرق شویم خدا باد صبا را فرستاد تا آن راهها خشک شد همانطور که قرآن میگوید:

«فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً» «3» (و برای آنها راهی خشک از میان دریا پدید آر) پس از آنکه براه افتادند بعضی گفتند ما یاران و رفقای خود را نمی بینیم و از موسی یاران خود را جویا شدند موسی گفت آنان نیز مانند شما در راهند گفتند ما اطمینان پیدا نمی کنیم جز اینکه آنها را ببینیم.

موسی از خدا خواست که او را بر این مردم (بهانه جو) کمک کند به او وحی شد که عصایت را بسمت راست و چپ بگردان و موسی با عصا بر است و چپ اشاره کرد و و مانند پنجره هایی پدید آمد که هر دسته، دسته دیگر را میدیدند.

وقتی فرعون به

کنار دریا رسید در حالی که بر اسبی سیاه رنگ نشسته بود از وارد شدن در آب ترسید ولی در هر حال خود را به آب زد و یارانش بدنبال او وارد دریا شدند پس از آنکه آخرین نفر یاران موسی از دریا خارج، و آخرین یاران فرعون

__________________________________________________

(1) «قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا» (آیه 129 از سوره اعراف) [.....]

(2) «قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ» (آیه 129 از سوره اعراف).

(3) آیه 77 از سوره طه.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 171

وارد دریا شدند دریا متلاطم شده همه آنها را غرق کرد و موسی و یارانش نجات یافتند.

سؤال در اینجا سؤالی پیش می آید که چطور خداوند این همه آیات روشن و معجزات که بموسی داد به سایر پیامبران عطا نفرمود تا برای امّت آنان نیز حجّت و دلیل آشکار و شبهه ها و اشکال ها دور گردد.

جواب خداوند همیشه برای هدایت مردم و پاک شدن روح آنان، معجزاتی را بدست پیامبران ظاهر میکند بنا بر این، معجزات در مردم به اختلاف فکر و درجه عقل آنان متفاوت میباشد و چون قوم موسی و بنی اسرائیل از نظر ناتوانی فکری و ضعف روحی در درجه ای بودند که تنها استدلال به آیات حقیقی و بکار انداختن نیروی عقل و فکر، برای آنان فائده ای نداشت ناچار باید معجزات فراوانی بدست موسی انجام یابد تا مگر براه آیند.

مثلًا در تاریخ این قوم می بینیم که وقتی از دریا گذشتند و به مردمی بت پرست رسیدند با آن همه معجزات که دیده بودند باز بموسی میگویند: «برای ما خدایی

چون خدای اینان بساز!!» «1» موسی گفت شما مردمی نادان هستید «2».

اما در عرب و امّت اسلام قدرت فکر و تیز هوشی در آن حدّ بود که می توانست استدلال های عقلی جای معجزات را بگیرد و روح آنان را از راه صحیح فکری، رهبری و هدایت کند لذا مطابق روحیّات آنان آیات الهی و حجّت های آشکار نمایان شد تا از آن راه، شکّ و تردید بینندگان بر طرف شده و به فضای وسیع علم و یقین برسند و راه رستگاری را به پیمایند.

__________________________________________________

(1) «اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ». (آیه 138 از سوره اعراف) (8)

(2) «قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ» (دنباله آیه 138 از سوره اعراف)

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 172

ثَلاثِینَ لَیْلَهً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ» «1» (وقتی که بموسی سی شب وعده کردیم و آن را بده شب دیگر، کامل کردیم) و گویند این چهل شب تمام ماه ذیقعده و ده شب اول از ذیحجّه بوده است.

مفسّران میگویند پس از نجات بنی اسرائیل از دریا و نابودی فرعونیان وقتی بمصر بازگشتند خدا بدانان وعده نازل کردن تورات و قوانین داد پس موسی یارانش را واگذارد و هارون را نماینده خود بر آنان قرار داد و به طور رفت و در آنجا چهل شب ماند و تورات بر الواحی بر او نازل شد.

ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ ...- منظور این است که گوساله را خدای خود قرار دادید نه آنکه شکل آن را کشیدید زیرا کشیدن شکل حیوانات گناه نبوده و سبب چنین عذاب نبود.

و امّا روایتی که از رسول اکرم وارد شده است که آن حضرت «مصوّران» را لعن فرموده منظور از «مصوّران» کسانیند که خدا را بمخلوقات تشبیه نمایند و یا معتقد گردند که خدا صورتی از صورتها است.

مِنْ بَعْدِهِ ...- پس از غیبت موسی و خارج شدنش یا پس از آنکه خدا بشما وعده تورات داد یا بعد از غرق فرعون و آیات و نشانه های روشنی که دیدید.

وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ ...- شما بخود ستم کردید زیرا با این گناه بزرگ و پرستش گوساله مستحق عذاب الهی شدید.

ص: 174

تا وقتی موسی به طور رفت و هارون باقیماند هارون بمردم گفت شما مقداری آلات زینت و آرایش را از فرعونیان با خود آورده و گناه آن را بر خود قرار داده اید هم اکنون خود را پاک کنید (آنان که این آلات زینت را از قبطیان عاریه گرفته بودند ولی باز نگردانده و از خود میدانستند).

هارون دستور داد آتشی برافروختند و گفت هر چه دارید در آن بیفکنید بنی- اسرائیل نیز زینت آلات را که داشتند آورده و در آن می انداختند.

ابو علی جبائی میگوید سامری گوساله ای ساخت و در آن بطوری خاصّ منافذ و سوراخ ها قرار داد بطوری که باد داخل آنها میشد و صدایی شبیه صدای گاو میداد و سپس مردم را به پرستش آن دعوت کرد آنان نیز پذیرفتند و آن را خدای خود پنداشتند.

ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ ...- ما با پذیرش توبه شما، عقاب و عذابی که با پرستش گوساله، مستحقّ آن شده بودید بر داشتیم و یا بقول بعضی، پس از گوساله پرستی شما، مادر عذابتان شتاب نکردیم.

لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ...- شاید خدا را بر این عفو و گذشت و نعمت های دیگرش سپاسگزاری کنید و یا شما را در معرض شکر قرار دادیم.

این آیه بر وجوب شکر نعمت دهنده و نیز به این جهت که بخشش و عفو خدا از گناه پس از توبه، خود نعمتی است دلالت دارد، بمناسبت بحث در کلمه شکر بد نیست که به این سه مطلب توجه کنیم.

1- اینکه در باره پروردگار گفته میشود او «غفور و شکور» است منظور از «شکور» این است که بندگان را بر طاعات و عباداتشان پاداش میدهد بدون آنکه چیزی کم

بگذارد و این پاداش دادن را «شکر» گفته است.

2- انسان نمی توان شکرگزار خودش باشد زیرا شکر، در برابر نعمت دهنده است و نعمت دهنده و نعمت گیرنده باید دو نفر باشند آری خوبی کردن انسان بخود مانند بد کردنش تصور دارد مانند کار نیکی که انجام دهد و از آن خود بهره مند گردد ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 175

یا جنایتی که مرتکب شود و زیانش باو برسد.

3- کافر در برابر نیکی ها و خدماتش تنها استحقاق مکافات و پاداش دارد نه شکر همانطور که باید طلبش را پرداخت و فرق بین پاداش و شکر این است که در شکر، تعظیم و بزرگداشت طرف است و باضافه، پاداش و مکافات باید با خود نعمت و نیکی، برابر باشد ولی در شکر، این جهت اعتبار ندارد و ممکن است گاهی شکر کمتر از نعمت باشد در این صورت اگر چه بر نعمت گیرنده بیش از آن، واجب نیست ولی هر چه بیشتر شکر کند بهتر است هر چند واجب نیست چون واجب باید دارای حدّی باشد و گاهی نعمت بقدری زیاد است مانند نعمت خدا بر انسان که هر چه انسان شکر کند باز کم کرده و سزاوار است که بیشتر کند تا بی نهایت. و اگر واجب باشد باید بی نهایت شکر کند و بدیهی است که این تکلیف محال خواهد بود.

ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (54)

می فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ» ما بموسی و هارون فرقان دادیم.

لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ...- شاید شما از آنچه در تورات است از آن جمله بشارت بآمدن محمّد هدایت شوید.

وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ ....- بیاد آورید وقتی موسی پس از بازگشت به بنی اسرائیل که گوساله پرستیده بودند گفت: شما بخود ستم کردید «یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ» با پرستش گوساله و خدا دانستن آن بخود ضرر زدید ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 177

و عبادت را در غیر محلّش قرار دادید ستم آنان بخود، از این جهت بود که با این عمل ناشایست استحقاق عقاب و عذاب پیدا کردند و هر که چنین کند بی شک بخود ستم کرده است.

فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ ...- شما به آفریننده و خدای خود با عبادت و اعتقاد به یگانگیش. باز گردید در اینجا اقوالی در تقدیر است که ما چگونه توبه کنیم.

قرآن خود کیفیّت توبه و بازگشت را بیان میکند «فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ» (شما همدیگر را بکشید).

ابن عباس میگوید: یعنی بی گناهان گناهکاران را بکشند مانند آیه کریمه:

«فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ» «1» (چون بخانه ای در آمدید خویشتن را سلامی گوئید) یعنی بعضی از شما به بعضی دیگر سلام گوید.

جبائی و ابن اسحاق میگویند: معنای آیه این است که همه آماده کشته شدن شوید و این آمادگی گویی کشتن خود آنها است.

غسل کنند و کفن بپوشند و در صفّ تشکیل داده بایستند و هارون با 12 هزار افرادی که بگوساله پرستی نگرائیده بودند آمد و آنان در حالی که شمشیرهای لب تیز در دست داشتند شروع بکشتن کردند تا هفتاد هزار تن کشته شد و خدا از گناه بقیّه گذشت.

بعضی گفته اند: آنان دو صف شده و هر کدام دیگری را میزدند تا هفتاد هزار کشته شد.

قول سوّم آن است که آنان را تاریکی شدید فرا گرفت و شروع بکشتن همدیگر کردند تا وقتی هوا روشن شد و معلوم گردید که هفتاد هزار نفر کشته شده است.

__________________________________________________

(1) آیه 61 از سوره نور.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 178

روایت شده است در حالی که بنی اسرائیل یکدیگر را می کشتند موسی و هارون برای آنان دعا و طلب آمرزش می نمودند تا وحی آمد که دیگر همدیگر را نکشند و توبه باقیماندگان پذیرفته شد.

ابن جریح میگوید: علّت اینکه خدا فرمان داد بنی اسرائیل همه یکدیگر را بکشند این بود که اگر چه دسته ای از آنان گوساله نپرستیده و آن را کاری باطل و زشت دانسته بودند ولی گناه این دسته آن بود که دیگران را از گوساله پرستی نهی و منع نکردند لذا این فرمان سخت که عذاب و عقوبت شرک دسته ای و سکوت دیگران بود به آنان متوجّه شد که همدیگر را بکشند و مردمی که با دیدن آن همه آیات توحید باز بکفر و شرک گرائیدند بی شک سزاوار چنین شکنجه و عقوبتی بودند.

رمّانی میگوید: با توجه به اینکه باید این تکلیف (کشتن یکدیگر) مانند هر تکلیف دیگری برای مردم لطفی و مصلحتی را در برداشته

باشد.

رمّانی میگوید: با توجه به اینکه باید این تکلیف (کشتن یکدیگر) مانند هر تکلیف دیگری برای مردم لطفی و مصلحتی را در برداشته باشد.

اگر سؤال شود که با این تکلیف، آنان کشته میشدند و پس از مرگ دیگر چه لطفی و چه مصلحتی خواهد بود؟ جواب آن است که وقتی آنان بکشتن یکدیگر مکلّف شدند پس تکلیف هر یک کشتن دیگری بود و این تکلیف، لطف و مصلحت در برداشت زیرا در باره هر کدام این احتمال بود که زنده بماند و لو بمقداری که واجبی انجام دهد. نظیر فریضه جهاد و جنگ با مشرکان که خود، لطف و نتیجه اش کشتن دشمنان و یا رسیدن به شهادت است و خداوند بدان، امر کرده و مجاهدان را ستوده است.

تاریخ نویسان نقل می کنند که گوساله پرستان موظّف شدند که بر کشته شدن صبر و تحمّل کنند تا بعضی دیگر را بکشند و کشته شدن افراد، شهادت آنان و توبه باقیماندگان گردید.

اما بنا بقول کسانی که میگویند: آنان فقط مأمور شدند که خود را آماده کشته شدن کنند دیگر سؤال و اشکالی نخواهد بود زیرا بنا بر این آنان مأمور بکشتن خود نبودند.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 179

میخواستند آن رهبران دینی و اجتماعی را بکشند آنان هیچگاه تسلیم کشته شدن نبودند و تا حد قدرت، از خود دفاع میکردند و شهادتشان تنها در صورتی ممکن بود که قدرت دفاعی از آنها گرفته میشد.

پاسخ در پاسخ باید گفت کشتن انسان اگر چه عملی زشت و حرام است ولی گاهی از نظر پاره ای مصالح، نیکو و واجب میگردد و یک نوع مصلحت دینی و اجتماعی عنوان آن را تغییر میدهد.

در مورد بنی اسرائیل نیز چون کشتن آنان مصلحت جلوگیری از تکرار این نوع گناه بزرگ را داشت نیکو، و حاضر شدن به آن، نیز امری پسندیده بشمار می آید.

ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ ...- اشاره به توبه آنان به این صورت که خدا فرمان داد که اگر چه سخت و دردناک است ولی چون باعث قبولی توبه و آمرزش گناه شما است بهتر است از این زندگی چند روزه ای که بالآخره تمام میشود و پس از آن باید بعذاب همیشگی گرفتار شد ولی تلخی انجام دادن این فرمان، زود گذر و در مقابل، نعمتی ابدی و جاوید برای شما خواهد بود.

فَتابَ عَلَیْکُمْ ...- در اینجا تقدیر کلام چنین است که بنی اسرائیل بهمان صورتی که خدا فرمان داد توبه کردند و خدا توبه آنان را پذیرفت.

إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.- او پذیرنده توبه است کلمه «تواب» که مبالغه در ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 180

پذیرش توبه است یا از جهت تکرار گناه و توبه و یا از نظر عظمت

و بزرگی گناه آمده است که او پذیرنده توبه های پیاپی و پذیرنده توبه از گناهان بزرگ است. و او مهربان (رحیم) است که وقتی توبه کردید شما را داخل بهشت میکند.

ضمناً از این آیه استفاده میشود که ممکن است برای قبولی توبه، علاوه بر ندامت و پشیمانی که اساس و اوّلین شرط آن است شرط دیگری نیز باشد که در مورد توبه بنی اسرائیل، آمادگی آنان برای کشته شدن بود

موسی گفتند که: تا خدا را نبینیم تو را تصدیق نمی کنیم ولی اقوی همان قول اول است.

فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَهُ ...- پس شما را مرگ فراگرفت در حالی که خود، ناظر علل و اسباب آن بودید «وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ» یا به آتشی که بدان گرفتار شدید می نگریستید.

سؤال و جواب با اینکه این درخواست از ناحیه پدران آن دسته از بنی اسرائیل که در زمان رسول اکرم بودند نسبت بموسی شد چرا خداوند آنان را مذمّت میکند.

در جواب باید گفت که آنان نیز براه پدران خود میرفتند و به رسول اکرم و آنچه او آورده بود ایمان نمی آوردند و مانند اجداد خود که گاهی به پیامبر میگفتند خدایی غیر از خدای بزرگ بر ایشان قرار دهد و گاهی گوساله می پرستیدند و گاهی میگفتند تو را تصدیق نمی کنیم تا خدا را علنی نبینیم، آنان نیز رسول اکرم را آزار میدادند.

__________________________________________________

(1) آیه 13 از سوره «فصلت».

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 182

اهل تورات اختلاف نیست که موسی جز یک بار از خدا این مطلب را نخواست.

ثُمَّ بَعَثْناکُمْ ...- در تفسیر این آیه حسن بصری و قتاده میگویند: شما را پس از مرگتان زنده کردیم تا بقیه عمر خود را بگذرانید.

سدّی میگوید آنان پس از بهوش آمدن از خدا خواستند که پیامبر باشند و خدا خواسته آنان را اجابت کرد.

همه مفسران جز دسته کمی اتفاق دارند که همه قوم، هلاک شده و مردند جز موسی که فقط بیهوش شد چون در آیه کریمه: «فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ» «3» (چون بخود آمد گفت منزّهی تو بسوی تو باز میگردم و من نخستین مؤمن بتو أم) تعبیر به «أفاق» یعنی بهوش و بخود آمد، شده است.

لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ...- تا خدای را بر بازگرداندن زندگی برای شما و نعمت های دیگرش سپاسگزار باشید.

بیان این داستان از قرآن که مورد قبول یهود و نصارای مخالف اسلام نیز بود

__________________________________________________

(1) آیه 153 از سوره نساء.

(2) آیه 143 از سوره اعراف.

(3) آیه 143 از سوره اعراف. [.....]

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 183

خود معجزه ای دیگر از پیامبر عزیز و برهانی است بر مشرکین عرب که زنده شدن پس از مرگ را امری محال می پنداشتند.

خواب بود که فقط روح از بدن جدا میشود ولی احوال آخرت را مشاهده نکرده شناسایی قهری بر ایشان دست ندارد.

ما را کم نکرد بلکه از نعمت های خود آنان کاست «وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ».

و بعضی میگویند یعنی بما ضرر نزدند بلکه ضرر بخودشان وارد شد روی همان قانون کلی که اطاعت، و یا نافرمانی بندگان، سود و ضرر، بحال خدا ندارد بلکه نفع و ضرر آنها بسوی خودشان باز می گردد.

فرمود بر بنی اسرائیل بین الطلوعین منّ نازل میشد و هر گاه کسی از آنان خواب بود روزی اش نمی آمد و از این جهت خواب در این وقت کراهت دارد.

ابن جریر میگوید اگر منّ و سلوی را بیش از مقدار احتیاج یک روز میگرفتند خراب و فاسد میشد مگر در روز جمعه که باندازه شنبه هم میگرفتند و خراب نمیشد و آن را مانند قرصی از نان می پختند و طعمی چون شهد مخلوط با روغن داشت و خداوند در روز برای آنها ابرهایی میفرستاد تا جلو حرارت خورشید را میگرفت و شبها نوری از آسمان نازل مینمود تا بمانند چراغ، مکانشان را روشن میکرد

غذای این محل برای شما مهیا است و گفته اند که این تعبیر، برای اظهار مباح بودن همه غنیمت ها و مالک شدن اموال برای آنها بوده است.

وَ ادْخُلُوا الْبابَ ..- در اینکه از چه دری دستور داشتند داخل شوند اقوالی است.

1- در حطّه- از بیت المقدس که در هشتم بود (مجاهد) 2- در قبه- که موسی و بنی اسرائیل بدان سوی، نماز میخواندند.

3- در قریه ای- که فرمان یافتند تا داخل آن شوند (جبائی) ولی دلالت آیه بر احتمال دوم که «در قبه» باشد بیشتر است از احتمال سوم (در قریه) زیرا ظاهر آیه بعد، «فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ» اینست که آنان پس از امر موسی، آن چنان که امر شده بود داخل نشدند و کلمه «فا» در آیه «فَبَدَّلَ الَّذِینَ» که بمعنای «پس» است ظاهر در اینست که فاصله بین امر موسی و مخالفت آنها در طرز داخل شدن نبوده است و با توجه به اینکه آنها در زمان موسی داخل آن قریه نشدند، احتمال دوم (در قبّه) تقویت میشود.

سجّداً ...- گفته اند که بمعنای خمیدگی است و ابن عباس و دیگران میگویند معنایش اینست که داخل شوید در حالی که خاضع و خاشع در برابر خدائید وهب میگوید: یعنی داخل شوید و پس از آن، خدا را بشکرانه این نعمت سجده کنید.

حطّه ... قتاده و حسن و بیشتر اهل تفسیر میگویند معنایش آن است که خدایا گناه ما را فرو ریز، و ما را بیامرز.

ابن عباس میگوید فرمان یافتند که بگویند: این امر حق است.

عکرمه میگوید آنان مأمور شدند که بگویند: «لا اله الا اللَّه» که خود این کلمات، گناه آنان را

میریخت و چون همه این ها سبب ریجتن گناه است تعبیر به «حطّه» شده است از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: ما باب رحمت و آمرزش شمائیم «1».

__________________________________________________

(1) نحن باب حطتکم

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 189

نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ ...- می بخشیم گناهان شما را و بر پاداش و ثواب نیکو کاران میافزائیم «وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ» و یا احسان خود را بر آنان علاوه بر فرستادن منّ و سلوی و سایبانی ابر، اضافه میکنیم و گسترش میدهیم.

فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ... کسانی که ظلم و گناه کردند فرمان خدا را تغییر دادند و غیر از آن سخنی را که باید بگویند گفتند و بجای اینکه بگویند «حطه» گفتند حنطه- (گندم) و در هر حال مقصودشان استهزاء و تمسخر بود و نیز مأمور بودند که خم شده از آن در وارد شوند برای اینکه ناچار باشند بهمین حال داخل شوند در پائین آمده بود ولی آنان باین دستور عمل نکردند و نشسته از در گذشتند.

فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا ...- ما بر کسانی که ظلم کردند یعنی بدانچه مأمور بودند عمل نکردند و آن را تغییر دادند عذابی از آسمان نازل کردیم.

بِما کانُوا یَفْسُقُونَ ... بدان جهت که فاسق بودند و گناه کردند.

ابن زید میگوید: با بیماری طاعون در یک ساعت بیست و چهار هزار نفر از بزرگان و پیر مردهایشان هلاک شدند و فرزندانشان باقی ماند و در نتیجه علم و عبادت از آنان رفت و از دست دادن افاضل و دانشمندانشان عذابی برای باقیماندگان شد

أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ (60)

تفاوت ندارند و برخی معتقدند همانطور که در بیان لغت گفتیم، انبجاس کمتر از انفجار است و با قبول این قول و فرق در معنای این دو کلمه در باره داستان حضرت موسی که قرآن بهر دو تعبیر بیان کرده سه وجه گفته شده است از اینقرار:

1- اولی که موسی عصا را زد آب اندک اندک بیرون میآمد (انبجاس) و بعد، زیاد شد (انفجار) و هر تعبیر برای بیان یک قسمت است.

__________________________________________________

(1) در اینجا مجمع البیان به بیان اینکه عصای موسی از کجا آمد و چگونه بود و همچنین سنگی که آب از آن بیرون آمد چگونه بود پرداخته است که از نقل آن صرف نظر شد.

(2) «فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً» آیه 160 سوره اعراف

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 191

2- بستگی به احتیاج و لزوم داشت اگر لازم میشد بصورت انفجار، و با شدّت و اگر نه بشکل «انبجاس» و اندک اندک آب، خارج میگشت.

3- سنگی که از آن، آب بیرون میآمد اگر در حال حمل بود آب ریز ریز خارج میشد ولی هنگامی که آن را روی زمین قرار میدادند از آن آب زیاد میجوشید قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ ...- هر دسته و سبطی از آنان محل آشامیدن خود را دانست.

کُلُوا وَ اشْرَبُوا ...- یعنی ما گفتیم بخورید و بیاشامید از روزی خدا «مِنْ رِزْقِ اللَّهِ» که بدون رنج و خرج بدست شما میرسد.

لا تَعْثَوْا ...- در روی زمین فساد نکنید در اینجا یک سؤال ادبی بیش میآید و آن جمع بین «لا تعثوا» (فساد نکنید) با کلمه «مفسدین» (فسادگران) است که در نظر اول کلمه دوم بی فائده و

زائد بنظر میآید زیرا معنایی بیش از آنچه از «لا تَعْثَوْا» فهمیده میشود بدست نمیدهد.

در پاسخ از این سؤال گفته اند که ممکن است کاری بر حسب صورت و شکل فاسد، بنظر آید ولی در باطن مشتمل بر مصلحت و فائده ای باشد.

قرآن میخواهد بگوید: عمل اینان هم در صورت ظاهر و هم در واقع، فاسد بود و کلمه «لا تعثوا» به ظاهر عمل آنان و کلمه «مفسدین» بروح و حقیقت آن اشاره میکند

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 192

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 193

جو، ذرت (بقول جمعی) و «سیر» که اصل آن ثوم به ثاء بوده و حرف اول آن تبدیل به ف شده است (بقول کسایی).

ادنی ...- نزدیک تر- پست تر.

مصر ...- در لغت بمعنای قطع و بریدن و یا فاصله بین دو چیز است و اطلاق آن بشهر روی همین مناسبت است که شهر با ساختمان، از بیابان ها جدا میشود و فاصله بین آنها است.

ضربت ...- قرار شد مانند ضرب خراج قرار دادن مالیات و روی این مناسبت بخود مالیات «ضریب» و «ضرائب» گفته میشود.

باؤوا ...- بازگشتند بخیر یا بشر و بیشتر در مورد شرّ بکار میرود.

نبیّین ...- جمع نبی- مشتق از نبأ خبر دهنده از طرف خداست.

بنام «منّ» میرسید که شاید همان «ترنجبین» باشد آنها خسته شدند و از موسی خواستند تا متنوع شود و سپس

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 194

بر آنها نوعی دیگر «سلوی» آمد.

فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ ...- از خدا بخواه برای ما بیرون آورد، آنچه زمین میرویاند مانند سبزی و خیار و گندم و عدس و پیاز و سیب.

سبب این سؤال بعقیده قتاده اینست که بنی اسرائیل در بیابان بودند و ابر بر سر آنها سایه انداخت و منّ و سلوی بر ایشان نازل میشد از این یک نواختی زندگی خسته شدند و بیاد زندگی خود در مصر افتادند و از موسی خواستند که بهمان وضع باز گردند.

خداوند در جواب این خواهش آنان فرمود که بمصر فرود آئید که در آنجا آنچه میخواهید مهیا است بعضی میگویند: از اینکه همیشه غذای آماده داشتند خسته شدند و گفتند ما را بر این بی نیازی شکیبایی نیست چه، در این وضع نمیتوانیم بهم کمک کنیم از خدا بخواه تا از روئیدنیهای زمین بما دهد تا محتاج کمک هم باشیم و آنکه ندارد کمک توانگر شود.

قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ ...- خدا، یا موسی بآنان گفت: میخواهید آنچه را که بی زحمت بدست میآوردید مانند منّ و سلوی از دست داده و چیزهایی را که باید در راه تحصیلش رنج و زحمت بکشید بدست آورید و یا آنچه قیمت کمتری دارد گرفته و نعمت گرانبها را رها کنید.

شدند ولی عده ای معتقدند که گناه بود زیرا آنان بآنچه خدا برایشان اختیار کرده بود راضی نشدند و از همین جهت است که قرآن، آنان را سرزنش میکند.

اهْبِطُوا مِصْراً ...- در اینکه منظور از «مصر» در این آیه، چیست؟:

حسن و ربیع میگویند، منظور، مصر فرعون است که از آن بیرون آمده بودند ابو مسلم میگوید منظور بیت المقدس است و همین مطلب از «ابن زید» نیز نقل ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 195

شده است. قتاده و سدی و مجاهد میگویند مقصود، مطلق شهر است در مقابل بیابان و موسی میگوید آنچه شما میخواهید در بیابان نیست و اگر داخل شهری بزرگ که عرض و طولی دارد شوید آنچه که خواستار آن هستید خواهید یافت.

در اینجا سخن راجع بآنان پایان یافت و سپس در باره کسانی از بنی اسرائیل که نسبت باحکام الهی در باره شنبه تجاوز کردند و پیامبران را بناحق کشتند سخن را ادامه داده میگوید: بر این مردم زشت رفتار، ذلت و خواری حتمی و مقرر شد.

حسن و قتاده میگویند منظور از ذلّت، «جزیه» است مطابق آیه کریمه:

«حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» «1» (تا بدست خود جزیه دهند و کوچک شوند).

عطا میگوید «ذلّت» همان نشان مخصوص است که یهود باید آن را میزدند.

مسکنت ...- فقر و تهیدستی است که در یهود دیده میشود که حتی اگر ثروتمند هم باشد باز خود را در لباس فقر در میآورد تا مالیات ندهند.

برخی از این آیه

فهمیده و استدلال کرده اند که ثروتمند بر فقر برتری و فضیلت دارد چون خداوند یهود را بر فقرشان مذمت میکند و فقر را چون کیفر و عذاب برای آنان میشمرد.

ولی با توجه به اینکه مقصود از این «مسکنت» فقر روحی است سستی و بی پایگی این استدلال واضح میگردد زیرا چه بسیار از یهود دیده میشوند که ثروت مادی دارند ولی حتی یک فرد از آنان یافت نمیشود که از نظر روحی غنیّ و شریف باشد و رسول اکرم فرموده ثروتمندی بی نیازی روح است «2».

ابن زید میگوید خداوند بکیفر آنکه یهود، آیات خدا را منکر و پیامبران را کشتند عزّت آنان را بذلّت و نعمتشان را به بدبختی و خشنودی و رضای خود را به غضب بر آنان تبدیل کرد.

__________________________________________________

(1) آیه 29 از سوره توبه

(2) الغنی غنی النفس

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 196

وَ باؤُ بِغَضَبٍ ...- بازگشتند بغضب الهی و مشمول خشم حق شدند.

غضب بقول بعضی، آن بلاء و بدبختی است که در دنیا بجای رضا و نعمت دامنگیر شخص میگردد و بعقیده دیگران آن عذابی است که انسان در آخرت بسبب گناهان خود خواهد دید.

ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا ...- این خشم الهی و ذلّت و خواری آنان از این جهت است که آیات خدا یعنی دلیل و برهان و یا آیات انجیل و قرآن را انکار کردند و به غضب های الهی گرفتار شدند این غضب ها در نتیجه انکار عیسی و انجیل و نیز قبول نکردن محمّد و قرآنش متوجه آنان شد.

وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ...- آنان پیامبران را چون زکریا و یحیی، و دیگران بدون جرم کشتند قید: «بغیر حق» معنایش آن

نیست که کشتن پیامبران ممکن است گاهی بحق باشد بلکه منظور این است که اصولًا کشتن انبیاء بطور کل ناروا و بغیر حق است و این کلمه (بغیر حق) صفت خود فعل کشتن است مانند آیه کریمه: «وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» «1» (هر که با خدای یکتا خدای دیگر بخواند که برهانی در مورد آن ندارد) و معنای آن این است که نمیتواند برهان داشته باشد.

ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ ...- اشاره است بگناهان گذشته آنان مانند کشتن پیامبران و تجاوز در حکم خدا مربوط به روز شنبه.

بعضی گفته اند بعضی به سبب شکستن عهد خود و کشتن انبیاء دچار این گرفتاریها شدند.

خلاصه، عذابی که از طرف خدا بر آنان نازل شد نتیجه گناهان و کارهای زشتی بود که مرتکب میشدند.

سؤال چگونه خدا بکفّار، این امکان را میدهد که پیامبران را بکشند؟

__________________________________________________

(1) آیه 117 از سوره مؤمنین

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 197

جواب بسبب همین کشته شدن پیامبران بمقاماتی عالی و درجاتی بلند میرسند و ابداً کشته شدن سبب خواری آنان نبود مانند امکاناتی که برای کشندگان اولیاء و مردان خدا دست میدهد که جز عزّت مقام، چیز دیگری برای کشته شدگان پدید نمی آورد.

حسن بصری میگوید: خدا بهیچ پیامبری دستور جنگ نداد مبادا کشته شود و اگر پیامبری کشته میشد در جنگ نبوده است.

مؤلّف: وقتی پیامبر هنوز رسالت خود را انجام نداده خداوند امکان کشتن او را نخواهد داد زیرا اخلال به غرض میشود و با لطف خدا در هدایت مردم ناسازگار است اما پس از انجام رسالت و بیان قوانین و احکام ممکن است و

بر خدا منع آن لازم نیست.

ابو هریره از رسول اکرم نقل کرده است که آن حضرت فرموده: بنی اسرائیل پس از موسی پانصد سال اختلاف کردند تا فرزندان اسیر در میان آنان زیاد شد ولی پس از عیسی دویست سال اختلاف نمودند

چه کسانند)، گفتند: «نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ» (مائیم یاران خدا) لذا باین اسم نامیده شدند.

صابئین ...- جمع صابی در لغت، کسی است که دین اوّلیش را ترک کرده و بآئین دیگر گرویده و چون ستاره پرستان از عبادت خدا به پرستش ستاره ها گرائیدند به این اسم نامیده شدند. اینان ستاره می پرستند و خدا و قیامت و برخی از انبیاء را قبول دارند.

که ایمان آورده اند) مربوط به یهود (هادوا) و نصاری و ستاره پرستان (صابئین) و جز از آنها است نه مؤمنین که از آغاز فرض ایمان آنها شده است و ایمان مجدّد آنان معنی ندارد.

برخی معتقدند که این جمله بهمه برمیگردد و نسبت به مؤمنین منظور، ثبات و پایداری در ایمان و تغییر نکردن است اما نسبت به یهود و نصاری و ستاره پرستان ایمان ابتدایی بخدا و رسول و آنچه آورده است میباشد.

بعضی از مفسران میگویند: مراد کسانیند که به محمّد ایمان آوردند پس از آنکه بخدا در کتاب های مقدّس ایمان آورده بودند چه آن دو از هم جدا نیستند نظیر آیه کریمه: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ» «1» (کسانی که ایمان دارند و کارهای شایسته کرده اند و آنچه را که بر محمّد نازل شده که حق است و از جانب پروردگار باور دارند).

ابن عباس میگوید: این آیه، نسخ شد و آیه کریمه: «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ» «2» (هر کس غیر از اسلام دینی اختیار کند هرگز از وی پذیرفته

__________________________________________________

(1) آیه 2 از سوره محمد

(2) آیه 85 از آل عمران

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 200

نیست) زیرا در این آیه اجر و مقام، فقط برای مسلمانان است.

ولی این قول، بسیار بعید است زیرا نسخ، در احکام که روی مصالح و فوائد است و احیاناً تغییر میکند، تصور دارد اما در خبری که مشتمل بر وعده است معنا ندارد و بهتر آن است که در ثبوت این مطلب از ابن عباس خدشه و تردید شود.

بعضی میگویند: حکم این آیه همیشه ثابت است زیرا مقصود

آیه این است که کسانی که در ظاهر و بزبان، ایمان آورده اند «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا» ولی در دلشان رسوخ نکرده مانند منافقین و یهود و نصاری و ستاره پرست ها اگر پس از نفاقشان واقعاً ایمان آوردند و بعد از همه عنادها و سرسختی ها تسلیم شدند اجر و پاداش آنان نزد پروردگار همانند کسانی است که ابتداء و بدون سابقه نفاق، اسلام آوردند بنا بر این، قرآن در برابر پندار کسانی که تصوّر میکردند. شخصی که بعد از نفاق و عناد اسلام آورد ثواب و اجرش کمتر است میگوید: بطور کلی، هر کسی که بتوحید و صفات خدا و عدل خدا و روز رستاخیز و بهشت و جهنّم معتقد باشد و اعمال صالحه و عباداتی را که خدا دستور داده انجام دهد اجر و پاداش خواهد داشت و چون ترک گناه داخل در کلّی عمل صالح است دیگر احتیاج بتکرار و ذکر ندارد.

لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ...- معنایش گذشت یعنی از آنچه تا کنون کرده اند ترس نداشته و نسبت به آینده و جهان دیگر غمگین نیستند و یا ترسی از آخرت و حزنی در دنیا ندارند.

خرما و انار هست)

__________________________________________________

(1) آیه 68 از سوره الرحمن

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 201

و «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ» «1» (چون از پیامبران پیمان ایشان بگرفتیم و از تو و نوح و ابراهیم ....) دانست که در این آیات آنچه عطف شده داخل کلمات قبلی بوده است مانند «نخل» در «فاکهه» و «نوح» و «ابراهیم» در «نبیّین» زیرا در این موارد مجاز و بر خلاف ظاهر است و اگر قرینه در این آیات نبود میگفتیم آنچه بعد از «واو» آمده داخل در کلمات قبل خود نبوده است

افکند آنان تورات را گرفته و در حالی که به کوه می نگریستند خدا را سجده کردند و از این جهت سجده یهود به یک سمت از صورت است و این پیمان در حال بالا رفتن کوه بود.

خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ ...- ابن عباس و قتاده و سدی میگویند یعنی تورات را به جدّ و یقین بگیرید، و روایتی را عیاشی از امام صادق نقل میکند که از آن حضرت سؤال شد در باره این آیه کریمه که آیا منظور از این قوه، قدرت بدنی است یا قوه روحی؟ حضرت فرمود: هر دو.

بعضی معتقدند: تورات را با نیرو بگیرید یعنی به احکام آن عمل کنید.

ابو علی و أصم میگویند: «خذوا بقوه» یعنی در حالی که توانایی دارید آن را بگیرید.

وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ ...- آنچه در تورات است حفظ و بخاطر داشته باشید و فراموش نکنید و یا بدان عمل کنید و ترک نکنید و یا از آنچه در وعد و وعید تورات است عبرت گیرید. بعضی میگویند: معنای آیه این است که بیاد آورید عقوبت و عذابی که در

__________________________________________________

(1) آیه 81 از سوره آل عمران

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 203

ترک احکام تورات است و در تأیید این قول روایتی از امام صادق علیه السلام وارد شده است لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ...- شاید با این یادآوری، پرهیزکار شده از گناه دوری کنید و بطاعت گرائید.

ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ ... و پس از آن، شما آن عهد محکم را نادیده گرفته و روی گرداندید و اگر نبود فضل و رحمت خدا که توبه شما را پس از آن شکستن عهد قبول کرد شما از

زیانکاران بودید.

ابو العالیه میگوید: فضل خدا ایمان است و رحمت او قرآن بنا بر این معنای آیه این است که اگر نبود قدرت ایمانی که من به شما دادم و موانع آن را از جلو راه شما برداشتم شما زیانکار و خسارت زده بودید.

علّت اینکه ایمان بنی اسرائیل و توبه آنان فضل خدا شمرده شده این است که فضل و خواست و تقدیر خدا سبب آن شد.

و یا ممکن است منظور از فضل خدا این باشد که پس از روی گرداندن و بازگشت- بنی اسرائیل خداوند آنان را هلاک نکرد و مهلت داد تا شما توبه کردید و الّا قطعاً هلاک میشدید

زمین است بسهولت و بدون مشقّت و سختی، ابن عباس میگوید: خدا آنان را مسخ کرد و سه روز بیشتر باقی نماندند و در آن سه روز نه می خوردند و نه می آشامیدند تا طوفانی تند وزید و آنان را در آب

__________________________________________________

(1) آیه 9 از سوره نبا [.....]

(2) آیه 47 از سوره فرقان

(3) آیه 11 از سوره فصلت

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 205

انداخت و آنان نیز مانند هر جمعیّتی که مسخ میشوند هلاک شدند.

مجاهد میگوید: اینان راستی مسخ نشده بصورت بوزینه در نیامدند بلکه قرآن مثال میزند همانطوری که در آیه کریمه میفرماید: «کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً» «1» (مانند خر است که کتابها را بردارد).

و باز از او نقل شده که دلهای آنان مسخ شد و چون بوزینگان موعظه و بیان عقاب در آنان اثری نمی گذاشت.

در این آیات احتجاجی است از خدا بر یهود به نعمتهای پیاپی که بر پدرانشان داده بود و نیز اخباری است به رسول اکرم از لجاجت و سرپیچی و گناه و ناسپاسی پی در پی پدرانشان با معجزات و براهین و دلیل هایی که میدیدند. تا برای رسول اکرم تسلیت و دل گرمی باشد در برابر اذیّتها و خیانتهای یهود که به آن حضرت میرسید و نقشه های شیطانی که بر ضدّش میکشیدند و هم برای یهود تهدیدی باشد که اگر از همان راهی که پدرانشان رفتند بروند گرفتار همان نوع عذابها خواهند شد و سرنوشتی چون پدرانشان خواهند داشت

این عقوبت را برای همه امّتها تا روز قیامت موجب عبرت قرار دادیم تا آنها از ارتکاب چنین گناه بپرهیزند.

دوّم: ابن عباس در روایت دیگر میگوید: منظور از «لِما بَیْنَ یَدَیْها» گناهان و خطایایی است که پیش از انجام صید ماهی واقع شد و بنا بر این لام بمعنای سببیّت است، و مراد از «ما خَلْفَها» گناهان بعد از انجام صید است.

سوم: عکرمه از ابن عباس روایت کرده: مقصود از «لِما بَیْنَ یَدَیْها» قریه هایی ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 207

است که در جلو آن قریه بودند و از «ما خَلْفَها» قریه هایی که در پشت آن واقع شده چهارم: مقصود از اوّل «لِما بَیْنَ یَدَیْها» گناهان گذشته و از دوّم «ما خَلْفَها» خطاهایی است که بموجب آن هلاک گشتند.

وَ مَوْعِظَهً لِلْمُتَّقِینَ ...- و پند برای پرهیزکاران.

یعنی تنها پرهیزکاران از این جریان درس عبرت می گیرند مانند آیه شریفه «هُدیً لِلْمُتَّقِینَ» که در شأن قرآن مجید وارد شده و منظور از آن این است: که این کتاب شریف تنها برای پرهیزکاران راهنما و هادی خواهد بود.

و از آیه شریفه چنین استفاده میشود: هر طائفه ای مانند این طائفه رفتار نماید همان کیفر مسخ و تغییر خلقت را سزاوار است زیرا که این عقوبت برای همه و درس عبرت برای پرهیزکارانست که دست بچنین گناه و نافرمانی آلوده نکنند و روی چنین کیفری را نه بینند

(67) قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ (68) قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ (69) قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ (70) قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَهٌ لا شِیَهَ فِیها قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ (71)

که زمین شیار کند و آب بکشتزار دهد و هم بی عیب و یک رنگ باشد، قوم گفتند:

اکنون حقیقت را روشن ساختی و گاوی بدان اوصاف کشتند لیکن نزدیک بود در این امر باز نافرمانی کنند

موسی رسید موسی دستور داد خریداری کنید.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: بعضی از یاران پیامبر اسلام از ایشان پرسش کردند جریان گاو چه بود و چه خصوصیتی در آن گاو بود نبیّ اکرم فرمود: جوانی از بنی اسرائیل نسبت بپدر خود کاملًا نیکی میکرد جوان متاعی را خریداری کرده نزد پدر آمد پدر را در حال خواب دید در حالی که کلید در زیر سر او بود بیدار کردن او را خوش نداشت در نتیجه معامله بهم خورد پدر بیدار شد جریان را باطلاع او رساند پدر کاملًا خشنود شد و گفت: پسرم این گاو را بجای معامله بپذیر، پیامبر اکرم فرمود: ملاحظه کنید نیکی بپدر چقدر با ارزش است.

دوم: ابن عباس میگوید: مقتول پیر مرد ثروتمندی بود که برادرزادگانش او را بقتل رسانیدند و او را نزدیک درب برخی از نواده های بنی اسرائیل انداختند و سپس در مقام خونخواهی بر آمده محاکمه را نزد موسی بردند، موسی پرسید: چه کسی از این جریان آگاه است، گفتند: تو پیامبر خدایی و تو داناتری در این هنگام خداوند

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 210

وحی فرستاد و امر کرد آنان را که گاوی کشته و عضوی از آن را بمقتول زنند تا خداوند مقتول را زنده و جریان را شرح دهد.

سوم: گفته شده: قاتل پسر عموی مقتول و انگیزه کشتن تأخیر مرگ طبیعی او بود و از این جهت در مقام کشتن او بر آمد تا از ارث او منتفع

گردد.

چهارم: امام صادق بر طبق روایت فرمود: سبب کشتن مقتول این بود: قاتل در مقام خواستگاری دختر مقتول بر آمده پیش مقتول فرستاد و جواب مساعدی نشنید، دیگری که از نیکان بنی اسرائیل بود خواستگاری کرده جواب مثبت شنید، پسر عموی شکست خورده را حسادت برانگیختن و در صدد کشتن بر آمد تا آنکه در کمین او نشست و او را بقتل رسانید و سپس او را بجانب موسی آورد و گفت: ای پیامبر خدا این پسر عموی من است که کشته شده و موسی پرسید: که او را بقتل رسانیده؟ گفت:

نمیدانم، و موضوع کشتن در بنی اسرائیل امر بزرگی بود و از این رو بر موسی گران آمد و با عظمت کامل بآن توجّه نمود.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 211

گاو را بیان نمود و هدف از این دستور را روشن نکرد و از این رو آنان گفتند چه ارتباطی میان کشتن گاو و جریانی است که بعنوان مرافعه بتو مراجعه کرده ایم پس غرضی جز استهزاء و تمسخر در کار نیست.

قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ ...- موسی گفت بخدا پناه میبرم از اینکه در زمره نادانان باشم.

و این تعبیر دلالت دارد بر اینکه استهزاء جز از نادان صادر نمی شود زیرا کسی که استهزاء میکند از دو صورت بیرون نیست یا این است که خلقت و چگونگی آن را مورد استهزاء قرار میدهد و یا کرداری از کردارهای او را بباد سخریه میگیرد و هیچکدام صلاحیت استهزا ندارد زیرا که خلقت امری است غیر اختیاری و از دائره قدرت مخلوق بیرون است و از این رو استهزاء بآن وجهی ندارد، و کردار و عمل اگر زشت و ناپسندیده باشد در این صورت لازم است که صاحب آن آگاهی پیدا کرده و زشتی آن عمل باو معرّفی گردد تا در نتیجه انزجار و دوری برای او حاصل شود و استهزاء در برابر آن نادرست است و در حقیقت خود عمل زشت و گناه بزرگی است که جز از نادان و یا نیازمند بآن تحقّق پیدا نکند.

پرسش چرا خداوند آنان را مأمور کشتن گاو از میان حیوانات نمود و چه امتیازی برای گاو در این جهت موجود بود؟

پاسخ:

زیرا که آنان در زمان گذشته گاو پرست

بودند و منظور این بود که با کشتن گاو عظمت و بزرگی آن که در گذشته معتقد بودند از بین برود و آنچه در نفس آنان در باره صلاحیت گاو برای پرستش راه پیدا کرده بود زائل گردد.

پرسش:

چرا خداوند مقتول را با کشتن موجود زنده ای حیات ثانوی بخشید؟

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 212

پاسخ:

برای اینکه بهتر و بیشتر قدرت کامله خداوندی روشن گردد و اختراع چیزی را از راه ضدّش بآنان بنمایاند.

پس از آنکه دانستند که کشتن گاو دستور واجبی است از جانب خداوند از خصوصیات آن پرسش نموده و ابتداء بسنّ آن کردند.

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ ...- گفتند: از خدای خود برای ما بخواه که آن گاو را برای ما روشن کند.

و در این پرسش تصریحی به سنّ آن ننمودند لیکن بطوری که از پاسخ استفاده میشود منظور همان سؤال از سنّ و مقدار عمر بوده است.

قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ ...- موسی گفت: خداوند میفرماید:

آن گاوی است که نه پیر از کار افتاده و نه خرد و کوچک است.

عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ ...- میان آن دو- فارض و بکر- است.

ابن عباس میگوید: منظور از «عوان» حدّ متوسط میان بزرگ و کوچک میباشد که از نظر نیرو و زیبایی بهترین فصل گاو و سایر جنبندگان است.

مجاهد میگوید: منظور از «عوان» گاوی است که یکی دو بچه زائیده باشد.

فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ ...- آنچه را که مأمور شده اید- از کشتن گاو-

انجام دهید.

پس از آنکه سنّ گاو را خداوند بیان نمود از رنگ آن پرسش نمودند:

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها ...- گفتند: از خدای خود برای ما بخواه که رنگ آن گاو را برای ما بیان نماید.

قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ صَفْراءُ ...- موسی گفت: خداوند میفرماید آن گاو زردی است.

حسن و سعید بن جبیر میگوید: آن گاو تمامی اعضائش زرد بود حتّی شاخ و سُم آن.

فاقِعٌ لَوْنُها ...- زردی رنگ آن شدید بود. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 213

برخی گفته اند: زردی آن خالص بود- و رنگ دیگری به آن مخلوط نبود- و بعضی گفته اند: زردی نیک منظری دارد.

تَسُرُّ النَّاظِرِینَ ...- بینندگان را بنشاط و فرح آورد همانطوری که از قتاده و دیگران نقل شده است.

لطف و عنایت و تعریف کامل خداوند انشاء اللَّه هدایت خواهیم یافت.

ابن جریج و قتاده از ابن عباس از نبی اکرم روایت کرده اند: فرمود: دستور اوّل این جماعت کشتن گاوی بیش نبود و لیکن در اثر پرسشهای پیاپی خداوند بر آنان سخت گرفت، و سوگند بخداوند اگر بنی اسرائیل انشاء اللَّه نمی گفتند هرگز آن گاو را نمی یافتند.

قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ ...- موسی گفت:

پروردگار میفرماید: آن گاوی است که در اثر شیار شکسته و رام نشده و زمین مزروعی را آبیاری نتواند کرد.

مُسَلَّمَهٌ ...- سالم است.

قتاده و عطا میگویند: از هر عیبی دور است.

مجاهد میگوید: خالی از رنگهای گوناگون است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 214

دیگری گفته: آثار عمل و کار در آن وجود ندارد.

حسن میگوید: آن گاو وحشی است.

لا شِیَهَ فِیها ...-

اهل لغت گویند: منظور گاوی است که چیزی جز رنگ پوست در آن پیدا و آشکار نیست.

قتاده و مجاهد میگویند: رنگ دیگری جز رنگ پوست در آن پیدا و آشکار نیست.

قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ ...- قوم گفتند: در این هنگام حق را روشن کردی.

فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ ...- پس کشتند آن گاو را و لیکن نزدیک بود نافرمانی کنند.

زیرا که از رسوایی و شهرت قاتل بیم داشتند و یا از گرانی قیمت گاو.

از ابن عباس روایت شده: گاو را در برابر پر کردن پوستش از مال مقتول خریداری کردند.

سدی میگوید: ده برابر وزن گاو از طلا بعنوان

قیمت گاو پرداختند.

عکرمه میگوید: قیمت واقعی آن سه دینار بیشتر نبود.

امر همه اوصافی که بتدریج بیان شد در آن لازم و در نظر گرفته شده بود نهایت امر تأخیر بیان پیش آمد و تأخیر بیان از هنگام خطاب تا قبل از انجام و عمل مانعی ندارد.

سیّد مرتضی همین آیه شریفه را دلیل بر جواز تأخیر بیان قرار داده و فرموده:

پرسش قوم، از موسی بعد از دستور خداوند که آن گاو را برای ما توضیح ده از دو حال بیرون نیست یا اینکه منظور همان گاوی بود که دستور اول در مورد آن صادر شد، و یا گاوی که دستور دوم در مورد آن آمد.

ظاهر عبارت سؤال پرسش از اوصاف گاوی است که مأمور بکشتن آن بودند و از همین جا استفاده میشود که آن گروه خود را موظّف بدو تکلیف ندیدند بلکه تنها خویش را مأمور کشتن یک گاو میدانستند.

و در این صورت پاسخ موسی نیز در آن دو احتمال است یکی اینکه ضمیر در «إِنَّها بَقَرَهٌ لا فارِضٌ» بهمان گاو اوّل رجوع کند دوّم اینکه منظور از ضمیر گاو دیگری باشد و این احتمال نادرست است زیرا که پاسخ باید مطابق با پرسش باشد و در سؤال هیچگونه اشاره ای بگاو دیگری نشده.

علاوه آخرین پرسش آنان که گفتند: آن گاو هنوز بر ما مشتبه است دلیل روشنی است بر اینکه دستور تنها کشتن یک گاو بوده زیرا اگر دستورات مختلف و ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 216

متعدّدی بود جایی برای پرسش آخر باقی نمی ماند زیرا هیچگونه اشتباهی در

کار نبود چه دستور اوّل در مورد کشتن گاوی بود که هیچ امتیازی در آن راه نداشت و دستور دوّم در مورد گاوی بود که از نظر سنّ امتیاز و دستور سوّم در باره گاوی که از لحاظ رنگ خصوصیت داشت پس در این صورت جای هیچگونه اشتباهی نبود.

و توبیخی که خداوند در آخر آیات از آنان میفرماید دلیل بر این نیست که چند دستور وجود داشته و آنان نافرمانی دستور اوّل را کرده اند، زیرا که توبیخ در برابر کوتاهی و یا تأخیر انجام پس از بیان تامّ بوده است

در نفسی را که کشتید نزاع نمودید و هر کدام خویشتن را از اتّهام دور می ساختید و این احتمال با ظاهر آیه سازگارتر است.

دوّم: اینکه ضمیر بکشندگان بر میگردد یعنی در قاتلین اختلاف و نزاع نمودید.

وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ ...- خداوند راز قتلی را که پنهان می کنید آشکار می سازد.

و گفته شده معنای آیه چنین است: آیه خطاب به یهودیان در زمان نبیّ اکرم است و خداوند آشکار می سازد آنچه را که شما پنهان می کنید از خبرهای مهم، و آگاه است از عیوب شما و اسلاف شما با آنکه پنهان می سازید.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 218

فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها ...

- پس دستور دادیم که پاره از اعضاء گاو را ببدن کشته بزنید.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 219

قریش فرموده باشد و منظور اشاره بداستان زنده شدن مقتول است که پس از اینکه پاره از اعضاء گاو را باو زدند زنده شد و در حالی که خون از رگهای گردنش میجوشید قاتل خویش را معرفی کرد و بدام انداخت.

وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ ...

- و مینمایاند بشما معجزات و امور خالق العاده خویش را مانند زنده کردن مقتول، و گفته شده مقصود نشانه های روشنی است که براستی و درستی نبیّ اکرم راهنمایی مینماید.

لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ...

- شاید شما قوّه عاقله خویش را بکار بندید.

زیرا که اگر از نیروی عقل استفاده نشود انسان همانند کسی است که فاقد این نیرو باشد و گفته شده: مقصود استفاده از نیروی عقل در باره امور دینی لازم است.

دل نرم شده و اقرار کند و در مقام انجام دستورات بر آید.

وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ ...- پاره ای از سنگها از آن نهرها تشکیل شود.

فائده برخی از سنگها از دلهای سخت شما بیشتر است زیرا که از آن نهرهایی که آب در آنها جریان دارد تشکیل شود، گفته شده منظور از سنگ در این جمله خصوص همان سنگی است که در زمان موسی بوسیله زدن عصا دوازده چشمه از آن جوشید، و گفته شده منظور از سنگ در این عبارت همه سنگهایی است که در آنها نهرها تشکیل شده است.

وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ ...- و برخی از سنگها بر اثر شکافتن آب از آن بیرون میآید.

و در حقیقت چشمه ای جوشان است و فرق میان این نوع از سنگ با نوعی که در جمله اول ذکر شد این است که در این نوع سنگ چشمه ای است جوشان و در آن نوع نهرهایی است که در آن آب جریان دارد.

حسین بن علی مغربی میگوید: منظور از سنگ در جمله اول عموم سنگهایی است که نهرها از آن تشکیل شود و از سنگ در جمله دوم خصوص همان سنگی است که در زمان موسی در تصرف او بود و از آن چشمه ها جریان پیدا کرد و در این صورت تکراری در آیه شریفه وجود ندارد.

وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ ...- و برخی از آنها از ترس خدا فرود آیند بیشتر مفسرین گفته اند: منظور از این جمله بیان نوع دیگری از سنگها است و در حقیقت ضمیر به «حجاره» بر میگردد.

ابو مسلم میگوید: ضمیر به «قلوب» رجوع میکند

و منظور این است: پاره ای از دلها از ترس خدا فرود آیند.

آن پیامبر بزرگ بود.

3- منظور از فرود آمدن سنگ از ترس خدا این است: که اگر در باره آن سنگها نیروی فکر بکار رود و عجائب و خصائص آنها در نظر گرفته شود و در نتیجه از راه آنها پی بخالق متعال برده شود آنها متفکر را به ترس از خداوند راهنمایی کرده و یا مستقیماً ایجاد ترس در او مینمایند.

4- منظور از این تعبیر ضرب المثل است یعنی گویا سنگ از ترس خدا فرود میآید همانند ترسی که در انسان عاقل وجود دارد و مانند این تعبیر در چند مورد از قرآن کریم نیز واقع شده مانند آیه شریفه «فَوَجَدا فِیها جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ» «1» که

__________________________________________________

(1) سوره 18 آیه 76، یافتند موسی و خضر در آن قریه دیواری را که اراده فرود آمدن داشت.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 223

منظور این است: در آن دیوار اثر فرود آمدن بنحوی بود که اگر حیات میداشت و ممکن بود اراده ای در آن وجود داشته باشد گفته میشد: اراده فرود آمدن دارد.

و مانند آیه دیگر: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» «1» که مراد آن است: هر چیزی اگر واجد حیات و شعور و اراده بود تسبیح خداوند میگفت.

و مانند آیه سوم: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ» «2» که مقصود این است که اگر ممکن بود در کوه ترس خداوند پیدا شود در برابر نزول قرآن از خداوند میترسید.

5- ممکن است کلمه «یهبط» در آیه شریفه متعدی باشد زیرا در برخی از موارد باین کیفیت استعمال میشود و در این صورت منظور این است: برخی از

سنگها موجب ترس موجودات زنده از خداوند خواهند شد زیرا که در اثر تفکر در آنها و پی بردن ببزرگی و عظمت خالق آنها در برابر خداوند خشوع پیدا میکنند و از فرمان او سرباز نمی زنند.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ...- و نیست خداوند غافل از کردار شما.

منظور خطاب بافرادی است که نشانه های خداوند را و رسالت پیامبر اکرم را باور نمی دارند همانطور که در پیش ذکر شد

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 225

ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ ...- سپس تغییر میدهند آن را بعد از آنکه درک کردند آن را و حال آنکه آنها میدانستند، در آن دو وجه گفته شده:

1- منظور از این جمله این است: آنها تغییر دادند کلام خدا را بعد از آنکه فهمیدند و درک کردند و در این صورت انکار آنان جز از روی عناد نبود و خود میدانستند که تغییر داده اند کلام خدا را.

2- منظور این است: کلام خدا را تغییر دادند بعد از آنکه یافتند آن را و میدانستند که در برابر تحریف چه کیفری را استحقاق خواهند داشت.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 227

صدق او نداریم و در حقیقت خداوند میفرماید: اینان همانند منافقینند اخلاق و روش و خصوصیات آنها در اینان منعکس است.

وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ ...- و هنگامی که با یکدیگر خلوت کنند.

هنگامی که همین گروهی که خداوند آنان را توصیف کرد با هم مسلکان خویش در مکان خلوتی گرد آیند.

قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ ...- گویند چرا صحبت میدارید با آنها از راه آنچه خدا برای شما گشود.

کلبی میگوید: منظور از «بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ» مطالبی است که خداوند پیرامون بر حق بودن محمد و راستی گفتارش در کتاب شما بیان کرده است.

سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرده که معنای جمله این است: یهود به یکدیگر گفتند: در برابر عرب مطالب را بازگو نکنید و اعتراف بنبوت او ننمائید. شما میدانید که او همان پیامبری است که در انتظار او بودیم و پیمان پیروی او از شما گرفته شد.

کسایی میگوید: منظور از این جمله این است: آیا آنچه را که خداوند در کتاب شما بیان فرمود که عبارت است از بشارت بنبوت پیامبر اکرم و یقین به بعثت او برای مؤمنان عرب بازگو میکنید؟

و بهترین اقوال گفتار کسی است که جمله را چنین معنا کرده میگوید: آیا بازگو میکنید مؤمنان را بآنچه خداوند حکم کرده است بر شما بآن و بآنچه جاری کرده است آن را در میان شما.

و از جمله حکم خداوند پیمانی است که در باره ایمان و اعتقاد بمحمد و اوصافی که از او در تورات ذکر شده از شما

گرفته.

و از جمله قضاء خداوند آن است که برخی از شما را بصورت بوزینه و خوک در آورد.

لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ ...- تا با شما محاجّه و خصومت کنند بآن در نزد پروردگارتان. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 228

تا دلیل و برهان بنفع مؤمنان باشد در نزد خداوند چه در دنیا و چه در آخرت زیرا که شما اعتراف کرده اید به نبوت او و ما را بصدق او از روی کتاب تورات با خبر ساختید پس در این صورت دلیل آنها بضرر شما تمام خواهد شد.

و در معنای این جمله نیز گفته شده: تا با شما مجادله کنند و بگویند:

شما که اقرار بنبوت او کردید و او را از روی تورات بر حق میدانید پس چرا پیروی نمی کنید.

ابن انباری در معنای «عِنْدَ رَبِّکُمْ» میگوید: یعنی در حکم پروردگار شما مانند اینکه گفته شود: فلان چیز حلال است نزد خدا یعنی در حکم خداوند یا گفته شود فلان چیز نزد شافعی حلال است یعنی از نظر حکم و عقیده او.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ ...- چرا اندیشه نمی نمائید.

چرا درک نمی کنید که بازگو کردن اوصاف محمد که در کتاب تورات است دلیلی است بضرر شما و در برابر پروردگار عذری ندارید.

حسن میگوید: معنای جمله این است: چرا شما ای مؤمنان اندیشه ای نمی نمائید و آرزو دارید که این گروه ایمان آورند با اینکه نخواهند ایمان آورد.

و نیز گفته شده: معنای جمله این است: شما ای گروه از یهود که بی غرض هستید چرا تحت تأثیر بزرگان خود واقع شده و بسخنان آنها گوش میدهید و در نتیجه

مطالبی را که پیرامون حقیقت محمد و راستی گفتارش در تورات بیان شده بازگو نمی کنید

إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ» تناسب دارد زیرا اگر منظور تلاوت بود آنها در پندار نبودند و همین طور اگر آرزو میداشتند آن را زیرا اگر تلاوت با تدبّر همراه باشد خواهند فهمید و اگر آرزوی شخص برآورده شد دیگر پندار معنا ندارد و همین طور تردید در آنچه میداند نادرست است و یهود هم عصر نبیّ اکرم تردیدی نداشتند که تورات از نزد خدا نازل شده است.

وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ ...- و تنها پا بست پندار و خیالند.

یعنی در حال شک و تردید میباشند.

شنیدم و فلانی را خودم ملاقات کرده ام و مقصود در همه موارد تأکید است.

و همچنین گاهی انسان کتاب را بخود نسبت میدهد در حالی که دیگری را مأمور نوشتن کرده است مثلًا میگوید: من نوشتم به فلانی و یا این نوشته من است بفلان کس و مانند گفتار خداوند: «یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ» فرعون میکشت پسران ایشان را، در حالی که فرعون دستور قتل را صادر میکرد و در این صورت منظور از آیه شریفه این است:

که دانشمندان یهود کتاب را بدست خود مینویسند و آن را نسبت بخداوند میدهند در حالی که خود میدانند که ارتباطی بخدا ندارد.

گفته شده معنای آیه این است:

اینها این کار را از پیش خود انجام دادند مانند کسی که مذهبی را اختراع کرده و یا گفتار بی سابقه ای را بگوید که آن مذهب و گفتار را باو نسبت میدهند و میگویند:

این مذهب تو است و این گفتار تو است و اگر چه همه گفتارها از خود او باشد و منظور این است: که تو در این امر مبتکر و مخترع هستی و کسی بر تو سبقت نگرفته.

و گفته شده منظور از نوشتن ایشان بدستهایشان این است: که اینان تورات را تحریف نموده و اوصاف نبی اکرم را تغییر داده تا عوام یهود را در شک و تردید واقع سازند و این معنی از امام باقر علیه السلام و گروهی از مفسرین نقل شده است.

گفته شده: در تورات نبیّ اکرم به گندم گون و میانه بالا توصیف شده بود در حالی که اینان او را دراز قد معرّفی کردند.

ابن عباس بنا بروایت عکرمه میگوید: بزرگان یهود اوصاف نبیّ اکرم را در تورات چنین یافتند

که او مردی است میانه بالا نیکو روی سیاه چشم پس آن را از روی عناد و حسادت محو نمودند در این هنگام گروهی از قریش آمده از ایشان پرسش کردند که در تورات شما پیمبری از ما یافت میشود گفتند آری با این اوصاف که دراز قد و ازرق چشم و فرو هشته موی است، و همین داستان را واحدی با سند خودش در «الوسیط» یاد کرده است. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 233

گفته شده: منظور از آیه این است: نبیّ اکرم نویسنده ای داشتند که آنچه را ایشان املاء میفرمودند او تغییر میداد پس از آن از دین اسلام برگشت و مرگ او را دریافت و زمین او را پرتاب کرد، لیکن این احتمال چندان با سیاق کلام تناسبی ندارد لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا ...- تا او را به بهای اندک بفروشند.

منظور این است که در برابر این کار ناشایست از عوام یهود اموالی را بگیرند و کلمه «اشتراء» بعنوان مجاز استعمال شده است و منظور تشبیه باشتراء است زیرا اینان حق را پایمال و باطل را آشکار کردند تا در برابر مالی بدست آورند مانند کسی که متاعی را میخرد و در برابر پولی میپردازد.

و منظور از «ثَمَناً قَلِیلًا» این است که آنچه در برابر این کار قرار گیرد ناچیز و اندک است و عرب در این قبیل موارد روش معروفی دارد که در اثر تتبّع در کلمات آنها شناخته میشود.

ابو العالیه میگوید ناچیز بودن ثمن از نظر این است که آن از متاعهای دنیوی بوده و خداوند متاع دنیا را

باندک و ناچیزی یاد کرده است «قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ» دیگری گفته: توصیف بکمی برای حرام بودن آن بها است.

فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ ...- پس وای بر ایشان از آنچه بدست خویش نوشتند.

عذاب و رسوایی و زشتی بر آنها در برابر تحریفی که در کتاب تورات مرتکب شدند.

وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ ...- و وای بر آنها از آنچه از آن بدست آوردند در ماء موصوله دو احتمال است:

اول اینکه منظور معاصی و گناهان باشد.

دوم منظور مال حرام و رشوه های نابجایی که بزرگان یهود از عوام میگرفتند

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 234

أَصْحابُ النَّارِ ...- آنها یاران و ملازمین آتشند.

هُمْ فِیها خالِدُونَ ...- ایشان پیوسته در آتش معذّبند چنان که از ابن عباس و غیر او روایت شده.

و آنچه در تفسیر آیه شریفه با مرام امامیه مناسبت دارد همان گفته ابن عباس است زیرا که مؤمن در این آیه داخل نخواهد بود و حکم پیوستگی عذاب را نخواهد داشت. و کلمه «أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ» نیز همین معنا را میرساند زیرا که احاطه گناه معنایش این است که از هر سو گناه او را فراگرفته و راه فرار و خلاصی ندارد و اگر

__________________________________________________

(1) سوره 12 آیه 66 یعقوب گفت بن یامین را هرگز با شما نخواهم فرستاد مگر آنکه پیمانی مؤکد بیاورید که او را بمن باز گردانید مگر آنکه هلاک شوید.

(2) سوره 10 آیه 23 و یقین کنند که بلا و هلاکت فرا گرفته است ایشان را.

(3) سوره 18 آیه 40 و میوه او را عذاب و هلاکت فراگرفت.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 237

کسی مؤمن باشد و چیزی از طاعتهای الهی با او همراه باشد دیگر گناه او را از هر سو فرا نگرفته و از طرف دیگر موضوع «تحابط» که گناه طاعت را محو کند و از بین ببرد باطل و دلیل بر بطلان آن دلالت کرده است و از طرف سوّم فرمایش خداوند:

وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ ...-

و آنان که ایمان آوردند و اعمال شایسته انجام دادند آنها یاران بهشت و پیوسته در آن متنعّمند.

بشارتی است از طرف خداوند برای مؤمنین و فرمانبرداران که آنان پیوسته در بهشتند و چگونه ممکن است پاداش همیشگی با

کیفر دائمی همراه باشد.

و همین جمله دلالت دارد بر اینکه منظور از «سیّئه» شرک بخداوند است، و از همین جا بطلان استدلالی که بآیه شریفه شده بر اینکه عمل داخل در ایمان است روشن میشود چنان که اهل تفسیر گفته اند که یک گناه نمیتواند همه اعمال نیک را از بین برده و محو سازد و بیشتر دشمنان (معتقدین باحباط) نیز این معنی را معتقدند پس آیه را بر عمومی که دارد نتوان باقی گذارد بلکه چاره ای نیست که منظور بزرگترین گناهان و خطایا که عبارت است از شرک باشد تا توافق بین دو آیه امکان پیدا کند

تعالی و نظائر آن.

وَ ذِی الْقُرْبی : و بستگان و خویشاوندان.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 239

یعنی صله رحم کنید و پیوند خویشاوندی را محکم سازید.

وَ الْیَتامی ...- و کودکان بی پدر.

نسبت بآنها با رأفت و مهربانی رفتار نمائید.

وَ الْمَساکِینِ ...- ناداران.

حقوق واجبه آنان را که خداوند در اموال مقرّر فرموده بآنها بپردازید.

وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ...- و بمردم به نیکی سخن بگوئید.

و در این جمله دو احتمال است 1- عدول از خبر بخطاب باشد و عرب این معنی را تجویز مینماید در موردی که خبر مربوط بهمان مخاطب باشد و گاهی اول خطاب میکند و سپس عدول بخبر مینماید مثال اول:

شطّت مزار العاشقین فأصبحت عسراً علی طلابک انبه مخرم «1»

و مثال دوم:

أسیئی بنا او احسنی لا ملومه لدینا و لا مقلّیه ان تقلّت «2»

2- گفته شده معنای آن این است: گفتیم بآنها که بمردم ...

و در معنای حسن نیز چند احتمال است:

1- جابر از امام باقر در تفسیر این جمله نقل کرده که منظور این است:

بگوئید بمردم بهترین چیزی را که دوست دارید بشما گفته شود زیرا که خداوند مبغوض میدارد کسی را که ناسزا میگوید و نفرین میکند و بر مردم مسلمان طعن میزند و از ناسزا گفتن و شنیدن باک ندارد و در سؤال لجاجت و ستیزه میکند و دوست

میدارد کسی را که بردبار و با عفت و پارسا بوده باشد.

2- ابن عباس میگوید منظور از «قول حسن» گفتار نیک و اخلاق خوش که

__________________________________________________

(1) دور است زیارت عاشقان و از این رو سخت است بر جویندگان تو ای دختر مخرم.

(2) بدی روا داری بما و یا نیکی کنی برای ما یکسان است و ملامتی نیست در نزد ما و بغضی نیست اگر او بغض کند.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 240

مورد رضایت و خشنودی خداوند میباشد.

3- سفیان ثوری میگوید: منظور: امر بمعروف و نهی از منکر است.

4- ربیع بن انس میگوید منظور از این جمله گفتار نیک است.

اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ «3».

__________________________________________________

(1) منظور از آیه سیف آیه ای است که در آن دستور جهاد و مقاتله وارد شده و آن آیه ای است که در سوره 9 آیه 74 و سوره 66 آیه 9 ذکر شده: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ: ای پیامبر جهاد کن با کفار و منافقین و سخت بگیر بر آنان و جایگاه آنها جهنم و بد بازگشتی است آن.

(2) سوره 16 آیه 126 بخوان مردم را براه پروردگارت با حکمت و پند نیکو و بحث نما با آنها بنحوی که «از نظر تأثیر» نیکوتر باشد.

(3) سوره 6 آیه 108 دشنام ندهید آنهایی را که بغیر خدا دعوت و راهنمایی می کنند زیرا که آنها از روی نادانی و دشمنی ناسزا گویند خدای را. [.....]

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 241

وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ ...- و بپای دارید نماز را.

نماز را با دستورات و آداب لازم انجام دهید.

وَ آتُوا الزَّکاهَ ...- و زکاه را بپردازید.

زکاه را همان نحوی که خداوند مقرر داشته بصاحبانش بپردازید.

ابن عباس میگوید: زکاتی را که خداوند بر بنی اسرائیل مقرر کرد عبارت بود از یک قربانی که نشانه قبولی آن آتشی بود که از آسمان فرود میآمد و آن را با خود برمیداشت و چنانچه آتشی چنین فرود نمی آید و با قربانی این چنین رفتار نمی نمود آن قربانی مورد قبول واقع نشده بود.

ابن عباس در روایت دیگر میگوید که منظور: فرمانبرداری خداوند و اخلاص است.

ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ...- سپس رو گردانیدید بجز کمی از شما و شمائید که از عهد خدا

رو گردانید.

خداوند بازگو فرمود که یهود پیمان شکنی نمودند و دستورات او را نافرمانی کردند و از او روی گردانیدند جز چند نفری که مصونیت الهی داشتند و بعهد و پیمان او وفاداری نمودند لکن آنان را خداوند کم شمرد و در برابر دیگران آنها را معدود قلمداد کرد.

متصرّف شود.

و گفته شده: منظور این است: کاری را که کیفر بیرون کردن از خانه را داشته باشد انجام ندهید همانطور که بنی النضیر انجام دادند.

ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ...- سپس اعتراف کردید و شما گواهید.

اعتراف کردید و شما گواهید که ما از پیشینیان شما عهد و پیمان گرفتیم و آنان کاملًا پذیرفتند و خویش را ملزم کردند.

و گفته شده: معنای اقرار راضی بودن و صبر کردن در برابر آن است همانطور که شاعر میگوید:

أ لست کلیبیّاً اذ سم خطه اقر کاقرار الحلیه للبعل «2»

اختلاف کرده اند در اینکه مخاطب در «وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ» کیست.

__________________________________________________

(1) شاعر پارسی زبان از این حدیث اقتباس کرده آنجا که میگوید:

بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی بدرد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

(2) در هجو بنی کلیب گفته شده و معنای آن این است:

آیا نیستی از بنی کلیب که هنگامی که قصه ای بآنها واگذار شود همانند زن در برابر شوهرش راضی و صبور است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 244

ابن عباس میگوید: منظور یهودیان زمان حضرت رسالتند که توبیخ کرد خدای تعالی آنان را در برابر تضییع احکام و مقررات تورات با اینکه معترف باحکام آن بودند و خداوند بآنان فرمود «ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ» یعنی پیشینیان شما اعتراف کردند و شما گواهید که آنان اعتراف کردند به اینکه از آنها پیمان گرفتم که خونریزی نکنید و

خود را از خانه های خویش بیرون نکنید و شما این اعتراف را گواهید.

ابو العالیه میگوید: این جمله در حقیقت خبر است و بصورت خطاب بیرون آمده بهمان نحو که در پیش مکرّر گفته شده و معنای آن این است: و شما گواه بودید و در معنای این جمله: وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ دو احتمال است.

اول: شما گواهید بر خودتان به اینکه اقرار و اعتراف نمودید.

دوم: شما ناظرید جریان خونریزی و بیرون کردن از خانه ها را.

بعضی از مفسرین گفته اند: آیه شریفه در مورد یهود بنی قریظه و بنی النضیر نازل شده است.

و برخی دیگر گفته اند: در مورد یهود گذشته و پیشینیان از آنان نازل شد

دشمن اسیر باقی بمانند در حالی که هر دو یک حکم دارد و هر دو حرام است.

أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ ...- آیا ایمان میآورید به بخشی از کتاب و کافر میشوید به بخشی دیگر.

کتابی که واجبات و فرائض را در آن بیان کردم و حدود و مقرّرات را در آن توضیح دادم و پیمان گرفتم از شما که بر طبق آن رفتار نمائید چنین کتابی را دو بخش نموده بخشی از آن را تصدیق و مورد عمل قرار دادید و در نتیجه اسیران خود را از دست دادید و بخشی دیگر را تصدیق ننموده مورد انکار قرار دادید و از آن رو اقدام بکشتن اهل دین و ملت خود نموده و آنان را از خانه هایی مسکونیشان بیرون کردید، شما میدانید که انکار بخشی از کتاب شکستن پیمان و نقض عهد است.

پیمان گرفته بود که خونریزی نکنند و یکدیگر را بقتل نرسانند و آنها را از خانه هایشان بیرون نکنند و همین طور پیمان گرفته بود که هر گاه برخی از آنها بعضی دیگر را اسیر کرد با دادن فدیه آن را نجات دهند پس آنان دستور فدیه را عملی کردند و دستور بیرون نکردن از خانه را نافرمانی نمودند و در حقیقت برخی را ایمان و بعضی را کافر شدند.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 247

گفته شده: آنهایی را که از خانه هایشان بیرون کردند با آنهایی را که با دادن فدیه نجات میدادند دو گروه بودند لیکن هر دو یهودی بودند و خداوند آنان را بر این جریان آگاه کرد.

ابو مسلم اصفهانی میگوید: منظور این نیست: که در اثر فدیه واجبی را عملی و در نتیجه بیرون کردن حرامی را مرتکب میشوند و از این رو ایمان ببرخی از کتاب آورده اند بلکه منظور بیان اوصاف محمد صلی اللَّه علیه و آله و غیر او است (یعنی بعضی از تورات را که مربوط به پیامبر اسلام نیست ایمان آوردند و قسمت دیگر را که در باره آن وجود مقدس است انکار کردند) فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا ...- پس نیست کیفر کسی که چنین کاری را انجام دهد مگر خواری و ذلت در زندگانی دنیا در باره خواری و ذلتی که خداوند آنان را مبتلا کرد در اثر گناهی که در پیش انجام دادند

چند قول است.

1- منظور فرمانی است که خداوند بر پیامبر اسلام فرستاد که قاتل را در برابر عملش قصاص کند و از ستمگر بنفع ستمدیده انتقام بکشد.

2- منظور گرفتن جزیه و مالیات است از آنان تا زمانی که بر طبق مقررات «ذمّه» عمل نمایند آنهم با خواری و کوچکی.

3- منظور از خواری در دنیا این است که پیامبر اسلام یهود بنی النضیر را از خانه هایشان تا روز قیامت بیرون کرد و یهود بنی قریظه را کشت و بچه هایشان را اسیر نمود.

وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ ...- و در روز جزا گرفتار عذاب بزرگی خواهند شد.

یعنی تنها خواری و ذلت دنیوی برای آنان کافی نیست و جبران گناه آنان را نخواهد نمود بلکه در روز قیامت نیز گرفتار عذاب بزرگی خواهند شد و آن عذابی است که خداوند برای دشمنانش آماده نموده و امید آزادی به هیچ وجه در آن را ندارد.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ...- و خداوند غافل از کردار شما نیست. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 248

خداوند کردارهای زشت شما را فراموش نخواهد کرد بلکه او نگاهدار اعمال و کیفر دهنده در برابر آنها است.

پرسش:

از ظاهر این آیه استفاده میشود که اجتماع ایمان و کفر امکان دارد و این با مذاهب صحیح کاملا مغایرت دارد.

پاسخ:

منظور این است: که آنها اظهار نمودند تصدیق بعضی از کتاب را و انکار بعضی دیگر را، و ممکن است مقصود این باشد که شما «یهود» با اینکه اعتقاد

بهمه کتاب دارید لیکن چون در مقام عمل بعضی را انجام و برخی را نافرمانی می کنید گویا مثل این است که شما در ایمان و اعتقاد تبعیض قائلید و از اینجا استفاده میشود که تبعیض در ایمان هیچگونه نافع نخواهد بود.

در این آیه شریفه تسلیتی است نسبت به پیامبر اسلام در اینکه یهود او را پیروی نکردند و گفتارش را تصدیق ننمودند مثل اینکه خداوند میفرماید: چطور انتظار داری که گفتارت را باور و ایمان بتو آورند در حالی که به کتاب خودشان «تورات» با اینکه معتقدند که از جانب خداوند است عمل نمی کنند

سائر ملائکه اگر چه نیز چنین اند لیکن این امتیاز اسمی از نظر شرافت برای جبرئیل است.

3- چون خداوند او را از پیش خود هستی داد و پدری وجود نداشت از اینرو او را روح القدس نامیدند.

ابن زید میگوید: منظور از روح القدس کتاب انجیل است همانطور که خداوند قرآن مجید را روح نامیده و فرموده: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» «1»

__________________________________________________

(1) سوره 42 آیه 52 و همچنین وحی کردیم بتو قرآن را از امر ما.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 251

ضحّاک از ابن عباس نقل کرده: منظور از روح نامی است که عیسی بواسطه آن مردگان را زنده میکرد.

ربیع میگوید: منظور از روح همان روحی است که در او دمیده شد و اضافه کردن آن روح بخداوند جنبه تعظیم و تشریف دارد مانند بیت اللَّه و ناقه اللَّه و بهترین اقوال و احتمالات همان گفتار اوّل که منظور از روح القدس جبرئیل است پرسش:

در صورتی که تمامت پیامبران بواسطه جبرئیل توانایی و اقتدار دارند چرا خداوند از میان آنان عیسی را باین صفت اختصاص داد؟

پاسخ:

زیرا که عیسی از اوان کودکی تا آخر عمر دارای چنین اقتداری بود و در تمامی جریانات جبرئیل با او همراه بود و زمانی که یهود بر قتل او مصمّم شدند جبرئیل باز با او همراه بود تا او را بآسمان بالا برد و در هنگام بارداری جبرئیل بصورت انسانی در برابر مریم ظاهر شد و او را بشارت بچنین فرزندی داد و در او دمید.

در معنای قدس نیز اختلاف است.

گفته شده: منظور طهارت و پاکیزگی است.

سدّی میگوید: مراد برکت است، قطرب حکیات کرده: اینان میگویند:

«قدس

علیه الانبیاء» یعنی برکت دادند همانند دعاء ابراهیم در باره حرم: «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً» «1» و گفتار زکریا: «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا» «2».

حسن و ربیع و ابن زید میگویند منظور از قدس خداوند است و قدس و قدوس یک معنی دارد.

أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ ...- آیا هر پیغمبری که از جانب خدا او امری بر خلاف نفس شما آورد سرپیچی میکنید؟

__________________________________________________

(1) سوره 14 آیه 35 پروردگارا این مکان را شهر امنی قرار ده.

(2) سوره 19 آیه 6 پروردگارا او را موجب مسرت و خشنودیت قرار ده.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 252

خطاب متوجه یهود است گویا میفرماید ای یهود بنی اسرائیل هر زمان پیامبری از پیامبران من از جانب خدا اموری که بر خلاف میل و خواهش بود آورد سرپیچی کرده و خویشتن را بزرگ و از پیروی گفتارش امتناع ورزیدید.

فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ ...- پس گروهی را تکذیب و عده ای را بقتل میرسانید.

گروهی را که نتوانستید بقتل برسانید مانند عیسی و محمد صلی اللَّه علیه و آله تکذیب نمودید و برخی را مانند یحیی و زکریا کشتید.

و ظاهر خطاب و اگر چه بصورت تقریر است لیکن در معنی مقصود خبر و حکایت است و سبب اینکه این عمل بآنان نسبت داده شد در حالی که آنان مباشرت نداشتند همانا خشنودی و رضایت آنان است نسبت باعمال گذشتگان و از اینرو مانعی ندارد که فعل بآنها اضافه داده شود با اینکه مباشر آن پیشینیان بودند

إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا» «3» «الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی» «4» و آیه: «بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ» «5» شدت عناد آنان موجب میشد که در مشاهدات شکّ روا دارند و معلومات را نادیده انگارند و بنا بر قرائت غیر معروف که غُلُف خوانده است معنای این جمله چنین است: یهود گفتند: دلهای ما کانون علم و درک است و ما از دانشمندان هستیم و چنانچه مطالب تو قابل فهم بود و یا فائده ای در آن وجود داشت ما درک میکردیم و بدانش ما افزوده میشد یا اینکه منظور این است: ما آنچه بدلهای خود مراجعه کردیم چیزی را که یاد آورنده مطالب تو باشد در آن نیافتیم در صورتی که اگر از سنخ دانش بودی بایست در آن کانون وجود داشته باشد.

__________________________________________________

(1) سوره 41 آیه 4 گفتند اهل شرک دلهای ما در پوششها است نسبت بآنچه ما را بآن میخوانید و در گوشهای ما گرانی است.

(2) سوره 47 آیه 26 چرا در قرآن اندیشه نمیکنند مگر دلهای آنان مانع از درک دارد.

(3) سوره 15 آیه 15 گفتند: چشمهای ما را بسته اند.

(4) سوره 18 آیه 101 آنهایی که چشمهایشان در پشت پرده است نسبت بیاد ما.

(5) سوره 27 آیه 66 بلکه آنها از آن کورند و درک نمیکنند.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 254

بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ ...- بلکه دور کرده است ایشان را خداوند از رحمت خود بواسطه کفرشان.

یعنی: مطلب آن طور نیست که اینان ادعا میکنند بلکه خداوند بسبب انکار و کفرشان نسبت بخدا و پیامبر آنان را از رحمت خود دور و از عنایات خویش مطرود ساخته است.

گفته شده:

معنای «لعنهم» این است که دلهای آنان را بکیفر کفر و انکار مسدود کرد.

فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ ...- ایمان آنان ناچیز و اندک است.

این گروهی که ذکر شد ایمانشان نسبت بآنچه بر پیامبر اسلام نازل شده قلیل و ناچیز است اگر چه اعتراف بخدا و صفات خدا دارند لیکن چون رسالت آن پیامبر را باور نکردند و احکام و حدود او را نپذیرفتند پس قسمت مهم را انکار و آنچه را پذیرفتند ناچیز و قلیل است.

و آنچه با مرام امامیّه در معنای این جمله مناسبت دارد این است که آنان اصلًا ایمان ندارند و کلمه «قلیل» گاهی در چنین مورد استعمال میشود مانند «قلّ ما رأیت هذا قطّ» یعنی هیچگاه این چیز را ندیدم.

و ممکن است کلمه «قلیلا» بعنوان حال منصوب شده باشد و بنا بر این معنای جمله این است که جز چند نفری مانند عبد اللَّه بن سلام و یارانش ایمان نیاوردند.

یکی است از این جهت در نزدیکی آن کوه پراکنده شدند بعضی از آنان- تیما- را اختیار و برخی- فدک- را انتخاب و عده ای- خیبر- را برگزیدند آنهایی که در تیما ساکن شده بودند پس از مدّتی محبّت دیدار برادرانشان در آنها پیدا شد، عربی که از قبیله- قیس- بود بر آنان گذر کرد شترهای او را کرایه کردند عرب گفت: من شما را از بین- عیر- و- أحد- عبور میدهم، گفتند:

هر وقت که بآنجا رسیدی ما را مطلع گردن پس هنگامی که بزمین- مدینه رسید عرب گفت: آن عیر و این احد است. از پشت شتر پائین آمدند و گفتند: ما بمنظور خود رسیدیم و حاجتی بشتر تو نداریم هر کجا خواهی برو و نامه ای ببرادرانی که در فدک و خیبر بودند نوشتند که ما آن مکان مورد نظر را یافتیم شما بسوی ما آئید، آنان در جواب نوشتند: ما در مکان خود پا بر جا شده و اموالی برای خود گرد آورده ایم و ما بشما کاملًا نزدیکیم و هنگام ظهور او با سرعت بسوی شما خواهیم آمده اینان در زمین مدینه اموالی بدست آوردند و هنگامی که اموال آنان زیاد شد این جریان به- تبّع- رسید او در مقام جنگ با اینان بر آمد اینها متحصّن شدند، تبّع آنان را محاصره و پس از آن امان داد، آنان وارد بر تبّع شدند، تبّع گفت: من شهرهای شما را جای خوشی یافتم و میل دارم در آنجا اقامت کنم، گفتند تو چنین حقی نداری زیرا که آنجا مکان هجرت پیامبری است و هیچکس را نشاید تبّع گفت: من از اسیرانم گروهی را در میان

شما جانشین می کنم که هر زمان این جریان رخ داد بیاری و کمک آن بپاخیزند پس اوس و خزرج را بجای گذارد و هنگامی که اوس و خزرج از لحاظ افراد زیاد شدند دست درازی باموال یهود کرده و از آنها استفاده میکردند یهود در برابر آنها میگفتند: آن هنگام که خداوند محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را برانگیزد ما شما را از شهرهایمان بیرون می کنیم، پس زمانی که خداوند پیامبرش را بر انگیخت انصار باو ایمان آوردند و یهود راه کفر را برگزیدند و این همان جریانی است که خداوند در این آیه شریفه بازگو فرمود.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 257

پیامبری که برانگیخته خواهد شد قسم میدهیم که ما را نصرت عنایت فرما، پس در حقیقت طلب یاری میکردند.

2- منظور از آن این است که بدشمنان خود میگفتند: این پیامبری است که زمان او بطول میأنجامد و ما را نصرت و مدد خواهد داد در برابر شما.

3- منظور از آن استعلام است بنحوی که از دانشمندان خود اوصاف پیامبری که از عرب برگزیده خواهد شد پرسش مینمودند و آنان اوصاف آن وجود مقدس را بیان میکردند پس هنگامی که مبعوث شد راه انکار را پیمودند.

4- معنای استفتاح این است که از خداوند میخواستند که آنان را با کفّار عرب محاکمه کند همانطوری که شاعر گفته.

الا ابلغ بنی عصم رسولًا فانّی عن فتاحتکُم غنیّ «1»

__________________________________________________

(1) چرا پیغامبری بطائفه بنی عصم نمی فرستی و نمی گویی: من از محاکمه شما بی نیازم

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 258

و کلمه «فتاحه» بمعنای محاکمه استعمال شده است.

عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا ...- بر آنهایی که کافر و مشرک بودند- از عرب- فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا ...- پس هنگامی که آمد ایشان را آنچه را که شناختند.

یعنی محمّد صلی اللَّهُ عَلیه و آله پیامبر اسلام که به اوصاف و برانگیختگی او معرفت داشتند.

کَفَرُوا بِهِ ...- کافر شدند باو.

و انکار کردند او را از روی حسادت و دشمنی و جاه طلبی و ریاست.

فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ ...- پس غضب و دوری از رحمت خدا باد بر کافرین

غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ (90)

تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ» شروع میشود و تا: «آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» ختم میشود «1».

بَغْیاً ...- از روی حسد.

نسبت به پیامبر اسلام زیرا که او از فرزندان اسماعیل بود و انبیاء گذشته بطور عموم از بنی اسرائیل بودند.

و برخی گفته اند معنای «بغیاً» این است: که چیزی را میخواستند که سزاوار

__________________________________________________

(1) آیات 54 تا 58 آیا نمی بینی آنهایی را که بهره ای از کتاب آسمانی هم داشتند چگونه ببتان و جبت و طاغوت گرویدند و بکافران مشرک میگویند: که راه شما بصواب نزدیکتر از راه اهل ایمان است. این گروهند که خدا آنان را لعنت کرده و هر که را خدا از رحمت خود دور سازد دیگر یاری برای او یافت نخواهی کرد، آیا بهره ای از ملک و سلطنت خواهند یافت که از احسان بخلق بهسته خرمایی بخل میورزند یا حسد میورزند با مردم چون خدا آنها را بفضل خود برخوردار نمود ما بر آل ابراهیم کتاب و حکمت فرستادیم و بآنها ملک و سلطنتی بزرگ عطا کردیم.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 260

آن نبودند- یعنی نبوّت و پیامبری- أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ ...- خداوند از روی فضل فرو میفرستد بر هر که از بندگانش بخواهد.

و آن عبارت است از وحی و پیامبری.

فَباؤُ بِغَضَبٍ و برگشتند به غضب.

یهود پس از آنکه در برابر دشمنان خویش محمّد صلی اللَّه علیه و آله را مایه فتح و پیروزی خویش میدانستند و میگفتند: او پیامبری است که برانگیخته خواهد شد از این عقیده برگشتند و هنگامی که آن وجود مقدس مبعوث شده راه ارتداد و انکار

را پیمودند و در حقیقت برگشت بغضب خداوند نمودند و بواسطه کفر سزاوار دوری از رحمت خدا شدند.

مؤرج میگوید: معنای «فَباؤُ بِغَضَبٍ» بر وفق لغت جرهم این است که آنان سزاوار لعنت و دوری از پروردگار شدند و کلمه «باء» بطور مفرد استعمال نمیشود تا اینکه گفته شود: رجوع و برگشت او بخیر بود یا بشرّ.

ابو عبیده میگوید: منظور از این جمله آن است که غضب پروردگار را بر خود هموار و مورد تصدیق قرار دادند و ریشه «بوء» بمعنای تقریر و استقرار است.

عَلی غَضَبٍ ...- روی غضب.

در آن چند قول است.

1- عطا میگوید: منظور از غضب اوّل هنگامی بود که یهود قبل از بعثت پیامبر تورات را تحریف کرده و تغییر دادند و غضب دوّم زمانی بود که بعد از بعثت انکار آن وجود مقدس نمودند.

2- سدی معتقد است: غضب اوّل زمانی بود که گوساله را پرستش کردند و غضب دوم هنگامی که پیامبر را انکار نمودند.

3- حسن و عکرمه و قتاده میگویند: اوّلی هنگامی بود که عیسی را انکار و دوّمی زمانی که پیامبر اسلام را باور نکردند.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 261

4- ابو مسلم و أصمّ میگویند: این تعبیر برای افاده تأکید و مبالغه است و چون غضب الهی از اینان جدا نشود پس گویا در حال تکرّر است.

وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ ...- و برای کافرین عذاب خوارکننده ای است.

برای آنهایی که پیامبری محمّد صلی اللَّه علیه و آله را انکار نمودند عذاب خوار کننده ای

یا در دنیا و یا در آخرت وجود دارد، و «مهین» چیزی است که صاحبش را خوار و لباس ذلّت میپوشاند، و برخی گفته اند: «مهین» چیزی است که باعزاز و اکرام انتقال پیدا نکند و گاهی «غیر مهین است» در صورتی که آن عذاب برای تخفیف باشد و پس از آن باعزاز منتقل شود پس کسی که از عذاب آتش انتقال به بهشت پیدا کند عذاب او «مهین» نخواهد بود

نسبت بتورات هم کافر شدند زیرا قرآنی را که تأیید تورات میکرد انکار نمودند.

قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ ...- بگو: برای چه پیامبران خدا را در پیش بقتل رساندید.

در حالی که در کتاب آسمانی شما کشتن آنان تحریم شده بود و پیروی و اطاعت و تصدیق آنان بر شما واجب و لازم گردیده بود.

پرسش:

با اینکه منظور کشتن در زمان پیش است پس چرا کلمه «تقتلون» که لفظ مستقبل است بکار رفته؟

پاسخ:

لفظ مستقبل در صورتی که فعل از صفات لازمه که از فاعل جدا نشود باشد بر ماضی اطلاق میشود مانند «أنت تقتل و تسرق» که منظور این است که کشتن و دزدی کردن عادت تو است و نکوهش و سرزنش در برابر عمل گذشته است نه عمل آینده.

پرسش دیگر:

چرا عمل قتل را باشخاص مورد توجه خطاب نسبت داد در صورتی که این عمل مربوط بپدران و گذشتگان آنان بوده است؟

پاسخ:

برای یکی از دو امر:

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 263

اوّل: اگر جماعتی دارای یک ملت و روش باشند. خطاب بحاضر و غائب آنان یکی است و چون گذشتگان اینان پیامبران را بقتل رسانیدند و اینان بر همان روش و طریقه پا بر جا و ثابت بودند پس در حقیقت اینان هم با آنها همکار و شریکند.

دوّم: اینان راضی و خرسند بافعال و کردار گذشتگان بودند «و الراضی بفعل قوم کالداخل فیه معهم» خشنود بکردار گروهی مانند کسی است که در آن عمل با آن گروه وارد

بوده است و این «امر دوّم» با معنای اوّل نزدیک است.

إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ...- اگر شما مؤمنید.

بآن چه خدا بر شما نازل کرد. زجاج میگوید: «ان» در اینجا بمعنای «ما» است یعنی شما مؤمن نیستید، و لیکن این وجه بعید است

را شنیدیم و امر تو را نافرمانی کردیم.

دوم: آنان چنین گفتاری نداشتند و لکن عمل آنان مطابق با این گفتار و باصطلاح (زبان حال) آنان بود همانطور که شاعر میگوید:

«قالت جناحاه لرجلیه ألحقی»

دو بال آن بپاهایش گفتند: «ملحق شو، با اینکه بال سخن نمیگوید.

و در این جمله خداوند از خطاب عدول کرد و بصورت نقل از غائب بیان نمود و این روش متداول در میان عرب است.

اینکه دیگری موجب فراموشی او شده باشد، و گفته میشود: أوتی فلان علماً جمّا (به فلان کس علم فراوانی داده شد) در صورتی که خود، آن را بدست آورده و تحصیل کرده است.

بِکُفْرِهِمْ ...- بسبب کفر ایشان معنای کلمه این نیست: که خداوند کفر آنان را دوستی و محبت گوساله قرار داد زیرا که محبت گوساله کفر و زشت است و خداوند عمل کفرآمیز در مورد بنده انجام نمیدهد نه در ابتداء و نه بعنوان کیفر و جزا.

بلکه منظور این است: که در اثر محبت گوساله نسبت بخداوند کافر شدند.

و برخی گفته اند: آنهایی که گوساله را برای یهود زینت داده و آنان را بسوی آن خواندند مانند سامری و شیاطین انس و جن محبت گوساله را در دلهای آنان وارد کردند و معنای «بکفرهم» این است که چون آنان معتقد به تشبیه بودند و خدا و صفات خدا را نمیدانستند و پرستش غیر او را جایز می شمردند از این جهت محبت گوساله در دل آنان راه پیدا کرد و کافر شدند زیرا که عقائد آنان موجب کفر بود، و کسی که معتقد است این امر (محبت گوساله) از طرف خداوند بعنوان کیفر و مجازات بوده چنین کس گفتار غلط و بی پایه ای را گفته زیرا که محبت گوساله نه ضرری در آن است و نه میتواند کیفر باشد.

قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ ...- بگو بد است آن چیزی که ایمان شما امر میکند شما را بآن.

__________________________________________________

(1) محبت و عشق او بنحوی در اعماق قلب جایگزین شده که محلی برای نوشیدن و حزن و سرور باقی نگذاشته است.

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 267

بگو

ای محمد به یهود آنچه که از راه ایمان مأموریت پیدا میکنید اگر عبارت از بقتل رساندن پیامبران خدا و تکذیب کتب آسمانی و انکار مقررات و دستورات الهی باشد بسیار بد است، و منظور از ایمان آنان تصدیق بآن چیزی است که خیال کردند نسبت بآن چیز از کتاب خدا تصدیق نمودند زیرا که گفتند: ما ایمان میآوریم بآنچه بر خود ما نازل شد.

إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ...- اگر شما ایمان داشته باشید.

بتورات همانطوری که خیال می کنید، و این جمله دلالت دارد بر اینکه کتاب آسمانی تورات هیچگاه دستوری بر خلاف خداوند نسبت بافعال و اعمال آنان ندارد و مأموریت آنان (بکشتن انبیاء و نظائر آن) از جانب خواهشهای نفسانی و آراء فاسده آنها است

اکنون با دوستان که عبارت از محمّد و حزب او است ملاقات خواهم نمود.

پرسش:

اگر آرزوی مرگ رجحان دارد پس چرا پیامبر اکرم بر طبق روایتی فرمود:

هیچگاه یکی از شما آرزوی مرگ نکند برای ضرری که باو متوجه شد بلکه بگوید:

خداوندا مرا زنده بدار تا زمانی که زندگی برای من خیر است، و مرا بمیران هنگامی که مرگ برای من خیر است.

پاسخ:

منظور این است که آرزوی مرگ اگر دلالت بر جزع و بی تابی در برابر ضرر کند نیکو نیست زیرا که صبر و واگذاری امور بخداوند جزء دستورات و آداب است و ممکن است از این جهت باشد که در اثر بقاء حیات امید میرود نافرمانیهای گذشته جبران شود زیرا که ایمن از نافرمانی در گذشته نیستیم